พืชป่าสมุนไพร

300

นมสวรรค์ สรรพคณุ
ชือ่ ทองถ่นิ : นมสวรรค นมหวนั (ตรงั ), พนมสวรรค • ลําตนหรือราก : ถอนพิษตะขาบ แมงปองกัดตอ ย (E2)
(สระแกว) • ตํารับยาถอนพษิ สัตวท ุกชนดิ /ประดงขอ -เสน : แกพิษงู
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Clerodendrum paniculatum L. ถอนพษิ สัตวทกุ ชนดิ แกงูสวัด ประดงขอ ประดงเสน (E2-218)
ชื่อวงศ : LAMIACEAE • ตาํ รบั ยารกั ษาฝห รอด/ฝอกั เสบเรอื้ รัง : รกั ษาฝอ ักเสบ ฝเรือ้ รัง
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูง 1-2.5 ม. กงิ่ เปนสเ่ี หลี่ยม ตามกิ่ง ใบ ลดการขยายตัวของฝ (“ฝหรอด” เปนภาษาไทยใต คอื ฝท เี่ ปน
และชอ ดอกคอนขางเกล้ียง-มีขนสัน้ ประปราย ใบเดีย่ ว เรียงตรง ตลอด มีการอักเสบเรอ้ื รัง) (S1-01)
ขามต้งั ฉาก รปู ไข-หยักเปนแฉก 3-7 แฉก ยาว 15-35 ซม. โคน นวลแปง้
ใบเวาลึก ชอดอกสีแดงเขม ออกทป่ี ลายก่ิง รูปกรวยแหลม สูง ชื่อทองถน่ิ : ขานาง นกนอน (สระแกว)
15-50 ซม. กวาง 16-30 ซม. ผลกลมแบน มี 4 พู กวา ง 1.5 ซม. ชื่อวิทยาศาสตร : Cleistanthus tomentosus Hance
สกุ สีดํา มกี ลบี เลี้ยงสแี ดงรองผล ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ ุม-ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลอื กเรยี บ ตามก่ิง
ออ น แผน ใบ ชอดอกและผลมขี นส้ัน ใบเดี่ยว รปู ขอบขนาน-ใบ
หอก ยาว 8-13 ซม. จดุ เดนทผี่ ิวใบดา นบนเปนรอยกดตามแนว
เสน ใบ และมีขนสัน้ สากคาย ขอบใบงุม ลง, ดอกขนาดเล็กสีขาว
ออกกระจกุ ตามซอกใบ ผลรูปทรงกลม กวา ง 10-13 มม. มี 3 พู
เมือ่ แกแตกออก 3 ซีก
สรรพคณุ
• ท้งั 5 : รักษาโรคผิวหนงั ชว ยสมานบาดแผล (E2)

301

ผลออ นนวลแปง

นางแยม้ ปา่ สรรพคุณ
ชื่อทองถนิ่ : นมสวรรคต วั ผู นางแยมปา • ตํารบั ยาลางสารพษิ /แกปวด : ลา งสารพษิ แกไข แกปวด แก
(พิษณโุ ลก), พมุ พีแดง ประดงสอ (อดุ รธาน)ี เบอ่ื เมา (N1-22)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Clerodendrum infortunatum L. • ตาํ รับยาบาํ รุงนาํ้ นม/แกพษิ ผดิ สําแดง : บาํ รงุ นาํ้ นม แกพ ษิ ผดิ
ชื่อวงศ : LAMIACEAE สําแดง (NE2-022)
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สงู 1-2.5 ม. กง่ิ เปน สเี่ หล่ยี ม ตามกิง่ ใบ • ตํารับยาโรคประดง : รกั ษาโรคประดง (NE2-029)
และชอ ดอกมีขนสั้นหนาแนน ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา มตั้งฉาก รูป
ไข-หัวใจ ยาว 13-26 ซม. โคนใบมน-เวาเล็กนอย ชอดอกออกท่ี
ปลายกิ่ง รูปกรวยแหลม สงู 20-40 ซม. กวางถงึ 30 ซม. จดุ เดน
ทมี่ กี ลบี ดอกสขี าว โคนกลบี สีมว งแดง กา นชอ ดอก ใบประดับ
และกลบี เลีย้ งมสี ีนา้ํ ตาลอมมว ง, ผลกลมแบน มี 4 พู กวา ง 1 ซม.
สุกสดี ํา มีกลีบเลีย้ งสีแดงรองผล

นางแลว
ช่ือทอ งถิ่น : ดปี ลากง้ั (พษิ ณุโลก)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Aspidistra sutepensis K. Larsen
ชอ่ื วงศ : CONVALLARIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลุก สงู ถึง 1 ม. มีเหงา อยใู ตด ิน ใบเด่ียว เรยี ง
เวียนแตกกอเปนกระจุกจากผวิ ดิน รปู ใบหอกกลับเรียวยาว ยาว
40-100 ซม. กวา ง 5-13 ซม. ผวิ ใบเกลีย้ งและมนั เงา เสนแขนง
ใบเรียงขนานกนั ตามแนวยาว โคนใบสอบเรียว จุดเดน ทมี่ ีชอ ดอก
ออกจากเหงาใตดนิ ตงั้ ขึ้นสูง 15-30 ซม. สีมว งเขม-มว งอมชมพู
ผวิ เกล้ยี ง กลีบดอกสขี าวโคนกลบี ติดกนั รูปถวย ปลายแยก 6
แฉก ไมม ีกานดอก ผลทรงกลม กวา ง 1.3-1.5 ซม. ผวิ เปนตมุ
ขรขุ ระ, ชอดอกทานเปน ผกั ได
สรรพคณุ
• ทง้ั ตน : แกไขต ัวรอ น ในเด็ก (N1)

302

ซา ย : เหงา ของนางแลว, ขวา : ผลออ น สรรพคณุ
นิว้ มอื พระนารายณ์ • เปลือกและเน้ือไม : รักษาภมู แิ พ รักษาไมเกรน (N1)
ช่อื ทองถน่ิ : น้วิ มือพระนารายณ (ตรงั ), หนมุ าน • ตน และเปลือกของราก : เคี้ยวแกอ าการทองไสปนปวน,
ประสานกาย (พิษณุโลก) เปลอื ก ราก ก่งิ ใบ และผล : บดประคบแกบวม ปวดขอ และ
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Schefflera elliptica (Blume) กระดกู ราว (R33)
Harms • แกน : แกทอ งรว ง ทอ งเสยี (S2)
ชือ่ วงศ : ARALIACEAE เนระพู สีไทย
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลอื้ ย และองิ อาศยั ตามตนไมห รือกอ นหนิ ช่ือทองถิ่น : คางคาวดาํ (ตรงั , อุดรธาน)ี , เนระพูสี
ยาวถงึ 5 ม. มีขนเฉพาะท่ปี ลายยอดและชอ ดอกออน ก่ิงมีรอย (พัทลงุ ), วานคา งคาวดํา (พษิ ณุโลก)
วงแหวน ใบประกอบแบบฝา มือ มีใบยอ ย 5-7 ใบยอ ย รปู รี-แกม ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Tacca chantrieri André
ขอบขนาน ยาว 6-16 ซม. เน้อื ใบหนา เห็นเสนใบไมชดั เจน กา น ชือ่ วงศ : DIOSCOREACEAE
ใบยอ ยบวมที่ปลายทงั้ สองดา น ยาว 2-9 ซม. กา นใบยาว 10-17 ลักษณะเดน : ไมล ม ลุก สูงถงึ 60 ซม. มเี หงาอยใู ตด นิ ใบเดย่ี ว
ซม. โคนกานใบโอบก่ิง ชอ ดอกสเี ขยี วอมเหลือง-อมมว งแดง ยาว เรียงเวียนเปน กระจุกจากผิวดนิ รปู ขอบขนาน ยาว 20-40 ซม.
ถงึ 30 ซม. ผลทรงกลม-รี กวาง 4 มม. ผวิ ใบเกล้ยี งและมนั เงา เสนแขนงใบเปน รอยกดท่ผี วิ ใบดา นบน
โคนมน-เบ้ยี ว กา นใบยาว 15-40 ซม. จดุ เดนท่ีมชี อ ดอกสูงถงึ 60
ซม. ใบประดบั สมี ว งดํา 2 คู คูลา งออกบน-ลา ง คบู นออก
ซาย-ขวา และใหญกวา คลู างเลก็ นอ ย มีเสน หนวดสมี ว งดํายาว
15-25 ซม. ผลรูปทรงกระบอก ยาว 3-4 ซม. มี 6 เหลี่ยมตาม
แนวยาว

303
โนรา
ช่ือทองถิ่น : หนาวเดอื นหา (อุดรธาน)ี กาํ ลงั ชา ง
เผอื ก (ภาคเหนือ)
ชื่อวิทยาศาสตร : Hiptage benghalensis (L.) Kurz subsp.
benghalensis
ชอ่ื วงศ : MALPIGHIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเถาเนอื้ แขง็ ยาวไดถ ึง 20 ม. ไมมีหใู บ ตามกง่ิ
ออน ชอ ดอก กานใบ และผลมขี นสน้ั ใบเด่ยี ว เรยี งตรงขา ม รูป
รี-ขอบขนาน ยาว 10-15 ซม. ขอบใบหยกั เล็กนอ ย-เรียบ แผนใบ
ดานลางคอ นขางเกล้ียง จดุ เดน ท่ีโคนใบมีตอ ม 1 คู กลีบดอกสี
ขาว-อมชมพู มี 4 กลีบ ปลายกลบี ดอกจักเปน รว้ิ กลีบใหญด า น
บนมีแตมสเี หลืองกลางกลบี และผลมปี ก 3 ปก ปกกลางยาวทีส่ ุด
ยาว 3-5 ซม.
สรรพคุณ
• เถาหรือแกน : บํารงุ กําลัง บาํ รุงกําหนดั (NE3)

สรรพคณุ
• เหงา : บาํ รุงกําลัง (N1)
• เหงา : บาํ รุงกําหนดั บาํ รงุ กําลงั ชวยใหเ จริญอาหาร (NE2)
• ทั้งตน : ขับปสสาวะ แกไขตวั รอน แกไ ขห วดั แกไ อเรือ้ รัง แก
ทอ งเสีย แกบ ดิ แกออนเพลีย เปนยาขับพยาธิไสเ ดือน รักษา
กามโรค รกั ษาโรคบุรษุ ทําใหเ กดิ ความกําหนดั เปนยาคุม
สําหรับหญงิ ทค่ี ลอดบตุ รใหม ๆ เปนยาบาํ รงุ ขบั ระดู ทาํ ให
มดลกู บบี ตัว (R7)
• ตาํ รบั ยาแกคัน : แกอ าการคนั ตามผิวหนัง (S2-28)
• ตํารับยาบาํ รุงกําลงั : ชวยบาํ รงุ กาํ ลงั (S2-74)
• ตํารบั ยาเขยี วหอม : แกไข ตวั รอน รอนในกระหายนํ้า แกพ ิษ
ไขหัด ไขเ หอื ด (หดั เยอรมนั ) ไขอีสุกอใี ส (S3-02)
• ตาํ รับยาแกทอ งเสยี แบบมีไข : แกทอ งเสยี แบบมไี ข อาหาร
เปน พษิ (S3-36)

ซา ย : ดอก, ขวา : ผลของโนรา

304

เนยี น น้ํานอง
ชื่อทองถ่ิน : มะพลับปา (ตรงั ) ชอ่ื ทองถ่นิ : น้าํ นอง (พิษณโุ ลก)
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Diospyros diepenhorstii Miq. ชอ่ื วิทยาศาสตร : Capparis adunca Craib
ชือ่ วงศ : EBENACEAE ชือ่ วงศ : CAPPARACEAE
ลักษณะเดน : ไมต น สูงถึง 20 ม. เปลอื กเรยี บ-ขรุขระ สีดาํ ใบ ลักษณะเดน : ไมพมุ รอเล้อื ย สูงถงึ 5 ม. เปลือกแตกเปน รอ งตาม
เดี่ยว เรียงสลบั รูปขอบขนาน ยาว 15-20 ซม. จุดเดน ทีแ่ ผน ใบ แนวยาว กงิ่ มหี นามออกเปนคู ตามสวนออนๆ มขี นสนั้ สขี าว ใบ
เกลี้ยงและมนั เงา เนอื้ ใบแข็งคอนขางหนา ทด่ี า นลางแผน ใบเห็น เดีย่ ว เรียงสลบั รปู ไข- ไขก วา ง ยาว 7-11 ซม. ปลายใบเรยี ว
เสนแขนงใบปลายโคง จรดกันและมีตอมสีเขยี วออนกระจายท่ัว แหลม เสนแขนงใบทผ่ี วิ ใบดา นบนมรี อยกด ดอกเดีย่ ว มกี ลบี ดอก
กานใบยาว 6-10 มม. บวมพอง ผลรปู ทรงขอบขนาน คลา ยถงั สขี าว-อมเขียว มี 4 กลบี กลีบดอกคบู นมโี คนกลบี แตม สแี ดงอม
กวาง 4 ซม. ยาว 5 ซม. สเี ขียวเขม ผวิ มนั เงา กลบี เล้ียงติดทีข่ ั่ว มวง จดุ เดน ทมี่ ีผลทรงกลม-ไข ยาว 5-8 ซม. ผวิ เรียบมันเงา ผล
ยาวไมเ กิน 1 ซม. ออนสเี ขยี วออนคลา ยมะเขอื เปราะ เม่ือสกุ สสี ม-แดง
สรรพคณุ
• ตํารบั ยาบํารงุ กาํ ลัง/ชูกําลงั : ชวยบํารุงกําลัง ชกู ําลังใหมี
เรี่ยวแรงทํางาน (S2-59)

สรรพคณุ
• ตาํ รบั ยาบาํ รุงนา้ํ นม : บํารงุ นาํ้ นม (N1-270)
• ตาํ รบั ยาบํารุงนา้ํ นม : บาํ รงุ น้าํ นม ขบั นํ้านม (N1-155)
• ตํารับยาบาํ รุงนา้ํ นม : บาํ รงุ นํ้านม ชว ยขบั นาํ้ นม (N1-255)

305

บวบขม บอนเตา่
ชอ่ื ทองถนิ่ : บวบขม (พทั ลุง) ชอื่ ทอ งถิน่ : บอนเตา (พิษณุโลก)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Luffa aegyptiaca Mill. ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Hapaline benthamiana Schott
ชอ่ื วงศ : CUCURBITACEAE ชอ่ื วงศ : ARACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลมลุก ยาวถงึ 20 ม. เถาออ นเปน ส่ีเหล่ยี ม ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สงู 15-20 ซม. มหี วั ใตดิน แตกใบ 1-2
ตามสวนตา งๆ มขี นส้นั แข็งสากคาย ใบเดย่ี ว เรยี งสลับ รปู 5 ใบ/หัว ตามสวนตา ง ๆ ไมมีขน ใบรปู ไข ยาว 8-11 ซม. โคนใบ
เหล่ียม (คลา ยใบของบวบบานหรือตาํ ลึง) ขอบใบมตี งิ่ หนามสน้ั เวา ลกึ ปลายเสนแขนงใบโคงจรดกันใกลขอบใบ เห็นเสน ขอบใน
กลีบดอกสีเหลอื ง มี 5 กลีบ บานกวา ง 3-4 ซม. ผลรปู ทรง 2 ชั้น แผน ใบสเี ขียวหรอื มีลายดาง ชอดอกมีใบประดับสีขาว รูป
กระบอกแกมรี-แทง ยาว ยาว 10-30 ซม. กวาง 6-10 ซม. ผิวผล ใบหอก ยาว 3-4 ซม. สีขาว
มีลายสเี ขยี วเขมตามแนวยาว 8 แนว ภายในผลแกม เี สนใยเปน สรรพคณุ
โครงรางทนทาน • หวั และใบ : แกฝห นอง (N1)
สรรพคุณ
• เมลด็ : ทาํ ใหคล่นื ไสอ าเจียน ทาํ ใหล ําไสขยอ น (เชน ใชล า งทอง
คนกินเหด็ พษิ กนิ สารพิษชนดิ ทีไ่ มใชย าฆาแมลง/ยาฆา หญา /
นาํ้ ยาลา งหอ งนํา้ /นํ้ามันเช้อื เพลิง/ทนิ เนอร เปนตน) (S3)
• ตาํ รบั ยาถายพยาธิ : ยาถายพยาธิ ชว ยระบายทอง (S1-07)
• ตํารบั ยาแกอ งคชาตตายไมเ กนิ 3 ป : แกอ งคชาตตายไมเกิน 3
ป บาํ รุงองคชาต บํารุงกาํ ลงั (S1-40)

ชอ ดอกของบอนเตา

306

บอระเพ็ด สรรพคณุ
ช่อื ทองถนิ่ : เครอื ขอฮอ บอระเพด็ (อุดรธาน)ี , • เถา : แกไขตวั รอน แกโ รคเบาหวาน (N1)
เจตมลู ยา น เจตหมูน บอระเพด็ (ตรงั ), บอระเพด็ • เถา : บํารุงหัวใจ ลดนา้ํ ตาลในเลือด (NE3)
(พิษณุโลก) • เถา : แกไ ข บํารงุ รา งกาย (NE5)
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Tinospora crispa (L.) Hook. f. & • ใบ : แกไ ข; ใบและผล : ตม นํ้าอาบ แกโ ลหิตจาง ชวยใหเ ลอื ด
Thomson ไหลเวียนไดดี; ลําตน และราก : ชวยขบั ปส สาวะ บาํ รงุ ไต แก
ชื่อวงศ : MENISPERMACEAE กระษัย แกปวดเมอ่ื ย และแกม ดลกู พิการ (R19)
ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือคอ นขางออ น เถามนี ํา้ ยางใส รสขม • ตํารับยาอายุวฒั นะ : ยาอายุวฒั นะ บาํ รงุ รางกาย (N1-83)
เปลือกเถามชี อ งอากาศนนู บวมชดั เจน ใบรปู หวั ใจ ผวิ เกลี้ยง, พบ • ตาํ รับยาฟอกเลอื ด : ขบั เลอื ดเสยี ฟอกเลือด (NE3-014)
ตามท่ีรกรา ง และชายตามปา เบญจพรรณและปาดงดิบทวั่ บอระเพ็ดพุ งช้าง
ประเทศ ช่ือทองถิน่ : บัวบกโคก บัวบกเถา (พษิ ณโุ ลก)
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Stephania suberosa Forman
ชือ่ วงศ : MENISPERMACEAE
ลักษณะเดน : ไมเถาเนอ้ื ออน เถาเกลีย้ งและมีนาํ้ ยางใส หัวมี
เปลอื กหนาและแตกเปนรอ ง-รปู หลายเหล่ยี ม ใบรปู กลมแกม
สามเหล่ยี ม แผนใบดานลา งมขี นประปรายและอาจจะมนี วล กา น
ใบตดิ แบบใบบวั , พบตามปา ดงดิบแลงหรอื ปา เบญจพรรณทมี่ ีหนิ
โผล เปนพืชถน่ิ เดียวพบในภาคกลางและภาคตะวนั ตกของไทย
สรรพคุณ
• หวั : แกปวดหลงั แกความดัน เปนยาอายวุ ัฒนะ (N1)
• ตํารับยาแกปวดเม่อื ยกลามเน้ือ-เสน เอ็น/บํารุงกําลงั : แกป วด
เมื่อยกลามเนอื้ -เสน เอ็น บํารุงกําลัง (S2-61)

307

บนุ นาค สรรพคณุ
ช่อื ทองถิน่ : นากบุด บนุ นาค (พทั ลุง, ตรงั ), • ทั้ง 5 : บํารงุ ระบบประสาท แกกระสับสา ย, ดอก : เปน หน่ึงใน
บุนนาค (สระแกว, พษิ ณโุ ลก) พกิ ัดยาเกสรทง้ั 5 ชวยบํารงุ หัวใจ แกล มวงิ เวียน บํารงุ ครรภ
ช่ือวิทยาศาสตร : Mesua ferrea L. (S1)
ช่ือวงศ : CALOPHYLLACEAE • ราก : แกไ ข บาํ รุงเลือดลม (N1)
ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 30 ม. เปลอื กเรียบ-แตกสะเกด็ มีนา้ํ • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไ ขท บั ระดู ระดผู าไข แกพ ิษโลหติ ระดู
ยางสเี หลอื งใสและเหนียว ใบเดี่ยว เรียงตรงขาม รปู ขอบ แกร อนใน แกค ลมุ คลง่ั (E1-06)
ขนาน-ใบหอก ยาว 10-13 ซม. เนื้อใบหนาเหน็ เสนแขนงใบไมช ดั • ตํารับยาเกสรท้ัง 5 : หรอื พกิ ดั เกสรทัง้ หา : ชว ยบาํ รงุ หัวใจ
ผวิ เกลยี้ ง ผวิ ใบดานลา งมนี วลแปง สีขาว กลบี ดอกสขี าว มเี กสร แกล มวิงเวียน บาํ รุงครรภ (S1-14)
เพศผูจํานวนมาก บานกวา ง 5-7 ซม. มกี ลิ่นหอม ผลรปู ไขกวา ง • ตํารับยาแกไ ขต วั รอน : แกไ ขต วั รอน ปวดหวั ถอนพิษไข ไข
ยาว 4-5 ซม. ผิวผลขรุขระ ข่วั ผลมีกลบี เลย้ี ง 4 กลบี ตดิ ทน หวัด ไขปอดบวม (S2-01)
• ตํารบั ยาละลายล่ิมเลอื ด : ชวยละลายลิ่มเลอื ด บรรเทาอาการ
เสน เลือดตบี (S2-30)
• ตํารับยาโรคอัมพฤกษ- อัมพาต : รกั ษาอัมพฤกษ-อัมพาต
(S2-33)
• ตํารับยาบาํ รุงโลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปน ปกติ :
บํารุงโลหิตของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจําเดอื นใหเ ปน
ปกติ แกโ ลหติ ระดเู สีย บํารงุ ธาตุ (S2-50)
• ตาํ รับยาบํารุงเลอื ด/หวั ใจ/รางกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดมู เี ลือดฝาด
บํารงุ หัวใจ บาํ รุงรางกายทงั้ ชาย-หญิง แกอ าการซูบผอม
(S2-51)
• ตาํ รบั ยาหอมอินทจกั ร : แกค ลื่นเหยี นอาเจยี น หนา มดื จะเปน
ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนนทอ ง ทองอืด อาหารไมยอย
ปรับระบบการหมุนเวยี นเลอื ดใหดี ชวยบาํ รุงหัวใจ (S3-04)
• ตํารบั ยาประสะจนั ทนแดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายน้ํา
ไขเซื่องซึม ไขเ ปลี่ยนฤดู (S3-09)
• ตํารับยาเทพมงคล : แกไ ขต ัวรอ น ถอนพษิ ไข ไขก าฬ, แก
อาการชกั -ล้ินกระดางคางแขง็ -แนนิ่งหนาเปลยี่ นสี-มอี าการ
มึน-กระหายนํ้าหอบพัก, แกโรคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็
(S3-11)
• ตํารับยาแกไ ขต วั รอน : แกไขตัวรอน (S3-23)
• ตํารบั ยาแกทอ งผูก : แกท องผกู ชว ยระบายทอ ง (S3-37)
• ตาํ รบั ยาแกท องรวง-ทอ งเสีย-บดิ : แกทอ งรว ง-ทองเสยี แกบ ดิ
ชวยคุมธาตุ (S3-43)
• ตํารบั ยาแกตน ไข (ไขร ะยะแรก) : แกตน ไข (ไขเ บ้ืองตนหรือไข
ระยะแรก เชน ไขต ัวรอ น ไขกาฬ ไขพษิ ไขกาํ เดา) (S3-44)
• ตาํ รับยาแกน ้าํ นมแหง /ขบั นาํ้ นม : แกนา้ํ นมแหง ชว ยขับ
น้ํานมในสตรหี ลังคลอด (S3-50)

กลาง : แผน ใบดา นลา งของบุนนาคมนี วลแปง สขี าว, ลาง : เมลด็

308

ใบตา่ งดอก
ชื่อทองถิน่ : ใบตา งดอก แกมขาว (ตรงั )
ช่อื วิทยาศาสตร : Mussaenda angustisepala Ridl.
ชื่อวงศ : RUBIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาเนือ้ แข็ง ยาวถึง 20 ม. ตามกงิ่ แผนใบ และ
ชอ ดอกมขี นยาวหนาแนน ใบเดี่ยว เรียงตรงขา ม รูปรี ยาว 8-12
ซม. เสนกลางใบมกั มีสแี ดง ชอ ดอกออกท่ีปลายก่ิง ยาว ถงึ 7 ซม.
กลบี เล้ียง 5 กลีบ สเี ขยี ว รปู ใบหอก ยาว 6-10 มม. แตมี 1 กลบี
สขี าว ขยายใหญ รูปไขแกมกลม กวา ง 5-9 ซม. กลบี ดอกเปน
หลอดยาว 2 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สสี ม
สรรพคณุ
• ตํารบั ยาบาํ รุงโลหติ สตรีโดยตรง/ประจําเดือนเปน ปกติ :
บํารงุ โลหิตของสตรโี ดยตรง รักษาอาการประจําเดือนใหเ ปน
ปกติ แกโ ลหิตระดูเสยี บํารุงธาตุ (S2-50)

บา่ วมา้ มืด ใบแหง ของบาวมามดื
ชื่อทอ งถิน่ : บาวมา มืด (พทั ลงุ , ตรัง) สรรพคุณ
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Mussaenda glabra Vahl • ทง้ั 5 : บํารุงกาํ ลัง (S1)
ช่ือวงศ : RUBIACEAE • ตาํ รบั ยาแกป วดเมื่อยกลา มเนอ้ื -เสน เอ็น/บาํ รุงกําลงั : แกป วด
ลักษณะเดน : ไมพ ุม สูง 1-2 ม. ตามสวนตา งๆ เกลยี้ ง ใบเด่ียว เมอื่ ยกลามเน้อื -เสน เอน็ บํารงุ กําลัง (S2-61)
เรยี งตรงขา ม รูปรี ยาว 12-20 ซม. แผนใบดา นบนมันเงา ขยใ้ี บมี
กลนิ่ หอมคลายกล่ินของเถาชะลดู (Aly_rei) ชอ ดอกออกที่ปลาย
กิง่ ยาว ถงึ 7 ซม. กลบี เล้ยี ง 5 กลีบ สีเขยี ว รปู สามเหล่ยี ม ยาว
2 มม. แตมี 1 กลีบสขี าว ขยายใหญ รูปไขแ กมกลม กวาง 3-5
ซม. กลีบดอกเปน หลอดยาว 3-4 ซม. ปลายแยก 5 แฉก สสี ม

309

ปรงทะเล ปรงสวน
ช่ือทอ งถน่ิ : ปรง ปรงไข (ตรงั ) ชือ่ ทองถิน่ : กดู มนั แดงตวั ผู (พิษณุโลก), ลาํ เทง็
ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Acrostichum aureum L. (ตรัง)
ชือ่ วงศ : PTERIDACEAE ชื่อวิทยาศาสตร : Stenochlaena palustris (Burm.f.) Bedd.
ลกั ษณะเดน : ไมลมลุก กลุมเฟน ลําตน ส้ันอยูชิดผิวดนิ ใบออก ชอื่ วงศ : BLECHNACEAE
เปน กระจุกรอบ ใบประกอบแบบขนนก ยาว ถึง 1.5 ม. ใบยอ ย ลักษณะเดน : ไมเ ถาลมลกุ กลมุ เฟน ลาํ ตนทอดคลานทผ่ี วิ ดิน
เรยี งสลับ มขี างละ 5-10 ใบ รูปแถบยาว ยาว 20-40 ซม. เสน ใบ และไตข น้ึ ตน ไมไ ดสงู ถงึ 20 ม. ใบประกอบแบบขนนก ชอใบยาว
แบบรา งแห สรางสปอรท ี่ใบยอ ยคูทอ่ี ยปู ลายชอใบและสรางท่ีผิว 40-60 ซม. มีใบยอยขางละ 15-20 ใบ เรียงสลับ รปู ขอบ
ใบดา นลา งเตม็ แผนใบ สีสนมิ , พบตามปาชายเลนหรือพืน้ ทชี่ ้ืน ขนาน-ใบหอก ยาว 7-20 ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยแหลม เสน ใบ
แฉะดนิ เปน โคนและเค็ม ใกลชายทะเล แบบขนนกถ่ีและเรียงขนานกนั ใบทสี่ รา งสปอรเ ปน เสน เรยี วยาว
สรรพคณุ มีสปอรติดเต็มผวิ ใบดานลา ง สนี ํ้าตาล-สสี นิม, พบตามพ้นื ที่ชุม น้าํ
• ตํารบั ยาไขอสี ุกอใี ส : แกโ รคอสี ุกอีใส หรือไขส ุกใส (S2-38) หรอื ปาพรทุ ัว่ ประเทศ
สรรพคณุ
• เหงาหรอื ท้งั ตน : แกไข (N1)
• ตาํ รบั ยาไขอ ีสุกอีใส : แกโรคอสี ุกอีใส หรอื ไขสกุ ใส (S2-38)

ปรงทะเล/ปรงไขสรางสปอรทแ่ี ผน ใบดานลาง ปรงสวน/ลําเท็ง เปนไมเล้อื ย, บนขวา : ใบสรางสปอรเ ปนเสน
เรยี วยาว, ลางขวา : ขอบใบจักฟน เลื่อย

310

ประคาํ ไก่ • ตํารบั ยาแกทอ งผกู /พรรดึก : แกอาการทองผกู หรอื พรรดกึ
ชอ่ื ทองถ่นิ : ประคําไก มะคาํ ไก (ตรงั ), มะคาํ ไก (อาการทองผูกรุนแรง มอี จุ จาระเปน กอนกลมแข็ง) (S3-41)
(พทั ลุง, อดุ รธานี) ประดงเลอื ด
ชอื่ วิทยาศาสตร : Putranjiva roxburghii Wall. ชือ่ ทอ งถน่ิ : กําลงั เลอื ดมา (พษิ ณุโลก), ประดงแดง
ชื่อวงศ : PUTRANJIVACEAE (ฉะเชิงเทรา), เลือดมาเครือ (สระแกว)
ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 30 ม. เปลือกเรยี บ ตามสวนออ น ๆ ชื่อวิทยาศาสตร : Spatholobus harmandii Gagnep.
ชอ ดอกและผลมีขนส้นั ใบเดี่ยว เรียงสลบั ระนาบเดียว รูป ชื่อวงศ : FABACEAE
ไข-ขอบขนาน ยาว 5-12 ซม. จุดเดน ท่ีมโี คนใบเบย้ี วเลก็ นอ ย ลักษณะเดน : ไมเ ถาเน้ือแขง็ ยาวถงึ 20 ม. ตามกงิ่ ออ น กานใบ
ขอบใบจกั ฟนเลอ่ื ย ปลายใบเรยี วแหลม เสนใบยอยแบบรา งแห เสน กลางใบดานลางแผนใบ และผลมขี นนุมสนี ํา้ ตาลคลาย
ผิวใบเกลย้ี ง ผลรูปรี ยาว 2-3 ซม. มี 1 เมลด็ กาํ มะหย่ี ใบเรยี งเวยี น จดุ เดน อยทู ี่ ตามกานใบและกานใบยอ ย
บวมพองและมขี นส้นั สีสนิม ใบประกอบมี 3 ใบยอ ย รปู ใบ
หอก-ขอบขนาน ยาว 7-11 ซม. แผน ใบเรียบ ชอ ดอกยาวถึง 30
ซม. กลบี เลยี้ งสขี าว กลบี ดอกสแี ดงเขม ยาว 1 ซม., ผลมปี ก แบน
รปู ขอบขนาน ยาว 8-11 ซม. ทป่ี ลายดา นหน่งึ ตดิ เมล็ด
สรรพคณุ
• เปลือก : บาํ รุงเลือด (E2)
• เถา : บาํ รงุ เลือด (N1)
• ตํารบั ยาแกป วดเม่อื ย/บํารุงรางกาย/อัมพาต : แกปวดเมื่อย
ตามเสน-ขอ -หลงั -เอว อมั พาต บํารุงรา งกาย ชวยใหเ จริญ
อาหาร (E3-02)

สรรพคุณ
• เปลือกและเนอ้ื ไม : กระตุนความรูสึกทางเพศ (NE3)
• ตาํ รับยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษัย ไตพิการ บํารงุ ไต, ชว ย
ขบั ปสสาวะ (S2-09)
• ตํารับยาแกปวดเม่ือย/ชาตามปลายมือ-เทา : แกป วดเมือ่ ย
ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมือ ปลายเทา (S2-36)
• ตาํ รับยาซอ มแซม/เสรมิ สรา งเสนเอน็ พิการ : ชว ยซอ มแซม
และเสรมิ สรา งเสน เอน็ ท่ีพกิ าร (S2-53)
• ตํารับยาเขียวเบญจขันธ (คมั ภีรเ วชศึกษา) : แกไ ขตวั รอ น ไข
หวัด ไขห ดั ไขอีสกุ อใี ส ท่ีมอี าการเพอดวย (S3-18)

311

ประดู่ • ตํารับยาบํารงุ โลหิตสตรโี ดยตรง/ประจาํ เดือนเปนปกติ :
ชอ่ื ทอ งถิน่ : ประดู ดู (อดุ รธาน)ี , ประดปู า บาํ รุงโลหติ ของสตรโี ดยตรง รกั ษาอาการประจาํ เดือนใหเปน
(พษิ ณุโลก) ปกติ แกโลหิตระดูเสีย บาํ รงุ ธาตุ (S2-50)
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Pterocarpus macrocarpus Kurz ประดูโ่ คก
ชอ่ื วงศ : FABACEAE ชอ่ื ทองถ่นิ : -
ลักษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กแตกเปนสะเกด็ ชอื่ วิทยาศาสตร : Enkleia thorelii (Lecomte) Nevling
ขนาดเล็ก มนี ํ้ายางสีแดงเขม ตามสวนออ น ๆ ชอดอก และกาน ชอื่ วงศ : THYMELAEACEAE
ใบมขี นสน้ั ใบเรียงสลบั ใบประกอบแบบขนนก มใี บยอ ยขางละ ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเล้ือย ยาวถงึ 5 ม. มรี ากสะสมอาหาร
3-4 ใบ เรียงสลับ รปู ร-ี รปู ไข ยาว 6-10 ซม. ชอดอกสีเหลอื ง มี อวบอวนอยูใ ตด ิน ยาวไดถงึ 1 ม. ตามกิ่งออนมีขนส้ันหนา
กลน่ิ หอม ผลแบบมปี กรอบ รูปคอ นขางกลม กวาง 5-8 ซม. มี แนน -เกล้ียง ใบเดยี่ ว เรยี งกึง่ ตรงขา มหรือเรียงสลบั รูปรี-ไขกลับ
เมลด็ นนู อยูตรงกลาง ยาว 2.5-4.5 ซม. ปลายใบมนและมีติง่ หนาม โคนใบรปู ล่มิ มเี สน
ขอบใบ เน้ือใบหนา มขี นสนี า้ํ ตาลแดงท่ผี ิวใบดา นลาง-คอ นขาง
เกลยี้ ง กลีบเล้ียงเปนหลอดยาว 1 ซม. กลีบดอกสขี าว ยาว 3-5
มม. ชอ ดอกมใี บประดับชัดเจน (คลายใบ) สีเขียวออ น ออกเปน คู
รูปรี ยาวถงึ 3.5 ซม. มีขนสีนํา้ ตาลแดง ผลรูปรี ยาว 1.4 ซม.
สรรพคุณ
• หัวหรอื ลําตน : รักษาโรคประดง รักษาโรคเบาหวาน รกั ษาโรค
เกา ท บาํ รุงอวัยวะเพศชาย (NE5)

สรรพคณุ ขวา : ผลของประดโู คก
• แกน : แกล มบา หมู (N1)
• เปลอื ก : สมานแผล แกทอ งเสีย (NE3)
• ดอก : ตํารายาไทยใชดอกแหง แชหรือชงน้าํ รอนใหสตรีคลอด
บุตรใหม ๆ ดมื่ ตา งนํ้า แกขัดเบา ชกั ลมบา หมู (R14)
• ตาํ รบั ยาโรคลมชัก : แกโ รคลมชกั (N1-200)
• ตาํ รบั ยาโรคหอบหืด/นา้ํ กัดเทา : รักษาโรคหอบหดื รกั ษาโรค
นาํ้ กดั เทา (N1-266-1)
• ตํารบั ยาวัยทอง : รักษาอาการวัยทอง รักษาเลอื ดลมใหเปน
ปกติ (S2-25)

312

ประยงค์เกลือ่ น ประยงคป์ า่
ชื่อทอ งถิ่น : ครอบจักรวาล (พิษณโุ ลก), ชือ่ ทองถ่นิ : คา งคาวหนู (สระแกว)
นา้ํ ขา ว ชมชื่น (สระแกว ) ช่ือวทิ ยาศาสตร : Aglaia odoratissima Blume
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Glycosmis parva Craib ชอ่ื วงศ : MELIACEAE
ชื่อวงศ : RUTACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 20 ม. เปลือกเรยี บ ก่งิ ออ นมีขนสน้ั สี
ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูง 1-2 ม. มีขนสีสนิมตามยอดออนและชอ นา้ํ ตาลแดง และน้ํายางสีขาวมีกลนิ่ คลายยางลางสาด ใบเรียง
ดอก จดุ เดนที่มีใบเดย่ี ว-ใบประกอบมี 2 ใบยอย เรียงสลับ รูป เวยี น ใบประกอบแบบขนนกปลายคี่ ใบยอย 3-5 ใบ เรียงตรง
รี-ใบหอก ยาว 4-9 ซม. เนอื้ ใบคอนขา งหนา เห็นตอมนาํ้ มันทผ่ี ิว ขาม ใบยอ ยรปู รี-หอกกลบั ยาว 4-9 ซม. ผิวเกลีย้ ง แกนใบและ
ใบดานลา ง ขย้ีใบมีกลนิ่ ฉนุ คลา ยสม ดอกออกตามก่ิง-ซอกใบ กา นใบมคี รบี เล็กนอย ชอดอกยาวถงึ 20 ซม. ดอกขนาดเล็กมาก
ขนาดเลก็ สีขาว กลีบดอก 5 กลบี ยาว 5-7 มม. ผลทรงกลม สีเหลืองครีม ยาว 2-3 มม. ผลทรงกลม-รี กวาง 1-1.5 ซม. สกุ สี
กวา ง 8-10 มม. ผลสกุ สชี มพเู น้ือใส เหลอื งคล้าํ
สรรพคุณ สรรพคณุ
• ทงั้ 5 : ถอนพษิ งู ถอนพิษไข (E2) • ใบและราก : รักษาโรคผวิ หนัง รักษาแผลอักเสบ ฝห นอง, แกน
• ทงั้ 5 : ลดความดัน ลดกรดยรู ิก แกล มบาหมู (N1) ราก และใบ : แกไ ขตัวรอน (E2)

บน : ผลออ น-สกุ , ลา ง : ดอกของประยงคเ กลอ่ื น บน : ผลออน-สุกของประยงคปา

313

ปลาไหลเผอื ก
ช่อื ทองถนิ่ : ปลาไหลเผือก (พทั ลุง, ตรัง, อุดรธาน,ี
พษิ ณุโลก), ปลาไหลเผือก ปลาไหลทอง (สระแกว)
ชื่อวิทยาศาสตร : Eurycoma longifolia Jack
ช่ือวงศ : SIMAROUBACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 6 ม. มีรากสะสมอาหารเปนแทงยาว
ใตดนิ ยาวถึง 60 ซม. ใบเรียงเวยี น ใบประกอบแบบขนนก ยาว
40-60 ซม. ใบยอ ย 17-25 คู เรยี งตรงขา ม-เกือบตรงขาม ใบยอย
รปู ใบหอก ยาว 3-7 ซม. ผิวเกล้ยี ง ชอ ดอกยาวถงึ 30 ซม. มขี นสี
นํ้าตาลแดง ดอกเลก็ สแี ดงเขม มกี ลีบดอก 5 กลีบ ผลตดิ เปน กลมุ
3-5 ผล/กลุม ผลยอ ยรปู ขอบขนาน ยาว 2 ซม. สีเขยี วออ น-สีแดง
เรื่อๆ
สรรพคุณ
• เปลือกตน : ใชส มานแผล แกท อ งเสยี แกโรคตบั ; ยาง แกโ รค
มะเรง็ ขับพยาธิ ใสแผล; ราก บดใชกบั บาดแผล เปนยาขบั
ปสสาวะ แกปส สาวะผดิ ปกติ แกห นองใน; ใบ รกั ษาแผลเร้ือรัง;
ดอกและผล แกทอ งเสีย รกั ษาฝ แกบวม แกตกเลอื ด (R3)
• รากและลาํ ตน : แกไขต วั รอ น บํารงุ หลังคลอดบุตร (NE3)
• หัวและราก : แกโรคเบาหวาน และฝใ นทอ ง (N1)
• ตํารับยาถอนพษิ สัตวท ุกชนดิ /ประดงขอ -เสน : แกพ ษิ งู
ถอนพิษสตั วท ุกชนิด แกงสู วดั ประดงขอ ประดงเสน (E2-218)
• ตํารบั ยาโรคประดง : รักษาโรคประดง (NE2-018)
• ตํารับยาบาํ รุงรา งกาย : บาํ รงุ รา งกาย (NE3-011)
• ตาํ รบั ยาแกไ ข/แกรอ นใน : แกไ ข ตัวรอน แกร อนใน (S1-25)
• ตํารบั ยาแกไ ขต วั รอ น : แกไขตัวรอน ปวดหัว ถอนพิษไข ไข
หวดั ไขป อดบวม (S2-01)
• ตํารับยาจันทนล ลี า : แกไ ขท ับระดู แกไ ข ตวั รอ น ไขเ ปลยี่ นฤดู
แกป วด ลดการอักเสบ (S2-16)
• ตาํ รบั ยาโรคไสเ ล่ือน : รกั ษาโรคไสเ ลื่อนทั้งชายและหญิง หรือ
โรคไขล งฝก (S2-68)
• ตาํ รบั ยาจันทนลีลา : แกไขต ัวรอ น ไขหวัด ไขเ ปลย่ี นฤดู
(S3-13)

บน : ผล, กลาง : ชอ ดอก, ลา ง : รากของปลาไหลเผือก

314

ปอกระสา ใบปอกระสาตนอายุนอ ยจะหยกั เปนพู
ชอื่ ทอ งถิ่น : ปอกระสา (อุดรธาน)ี ปอขนนุ
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Broussonetia papyrifera (L.) ช่ือทอ งถิ่น : ปอแดง (พษิ ณุโลก)
L’ Her. ex Vent. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Sterculia balanghas L.
ชื่อวงศ : MORACEAE ชื่อวงศ : MALVACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 5 ม. ตน แยกเพศ ตามสวนตา ง ๆ ท่ีมี ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลดั ใบ สงู ถงึ 10 ม. เปลอื กเรยี บ ตามผวิ ใบ
ชวี ิตมีนา้ํ ยางสขี าว กงิ่ ออ นมีหใู บ กงิ่ และใบมีขนสนั้ สากคายหนา ดา นลาง กา นใบ กงิ่ ออน และชอดอกมีขนส้นั สนี ํา้ ตาลแดง ใบ
แนน ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม-สลับ รปู ไข-หยกั 5 พู ขอบใบจักฟน เดย่ี ว เรียงสลบั รปู ไข-ไขกลับ ยาว 9-15 ซม. โคนใบเวา ชอ ดอก
เล่อื ย ชอ ดอกเพศผเู ปน แทงหอ ยลง ชอ ดอกเพศเมียทรงกลม แบบกระจะ ดอกยอยเรียงกระจายอยา งหลวมๆ กลีบรวมสคี รมี
กวา ง 3 ซม. สเี ขยี วออน ผลติดเปน กลมุ ทรงกลม สุกสแี ดง รปู หอก ยาว 12-15 มม. ปลายกลบี งุมจรดเขา หากนั ทัง้ 5 กลีบ
สรรพคุณ โคนกลีบสีแดง ผลเปน กระเปาะรปู รี ยาว 6-9 ซม. มขี นกาํ มะหย่ี
• ลําตน ราก และใบ : ชวยรักษาโรครดิ สีดวงทวาร (NE2) สีขาว ตดิ เปน กลุม 2-5 ผล/กลุม สุกสีแดง แตกอาแนวเดยี ว
• ราก : ในคาบสมทุ รมลายู ตมน้ําดื่มเปน ยาบาํ รุงหลังการคลอด สรรพคณุ
บตุ ร แกรอนใน; เปลอื กและใบ : เปนยาฝาดสมาน แกบ ิด; • ตาํ รบั ยาแกพษิ เบื่อเมา/ความดนั /เบาหวาน : แกพ ิษเบือ่ เมา
เปลอื ก : แกท องเสีย แกอ าเจียน ใชเ ปน ยาภายนอกและภายใน; ตกคา ง แกว ิงเวยี น แกค วามดัน แกเ บาหวาน (N1-29)
ใบ : ในอนิ โดนีเซีย ใชแทนใบฝน แกเ บาหวาน (R3)

บน : ชอดอกเพศผู, ลา ง : ชอ ดอกเพศเมียและผลสกุ

315

บน : ชอดอกของปอขนุน, ลาง : ผลสกุ แตกอา กลาง : ผลออ น
ปอเต่าไห้
ช่ือทองถน่ิ : ปอเตา ไห (อุดรธาน)ี
ชื่อวิทยาศาสตร : Enkleia malaccensis Griff.
ชอื่ วงศ : THYMELAEACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพุมรอเล้ือย ยาวถึง 3 ม. ตามก่งิ ออ นมขี นสน้ั
หนานมุ -เกอื บเกล้ยี ง ใบเดีย่ ว เรียงตรงขา ม-เรยี งสลับ รูปรี-ไข
กลับ มลี ักษณะคลายประดูโคก (Enk_tho) มีจดุ ตา งที่ปอเตาไห
มีใบยาว 4-12 ซม. (ใบใหญยาวกวา ) ชอ ดอกมใี บประดับชัดเจน
(คลา ยใบ) สเี ขยี วออ น ออกเปนคู รปู รี ยาว 2-5 ซม. (คอ นขาง
ยาวกวา)
สรรพคณุ
• ใบ : รักษาโรคตา ลางตา; ผล : ยาถา ย (NE3)

316

ปอเตา่ ไห้ ปอฝา้ ย
ชื่อทอ งถิ่น : ขตี้ นุ (อุดรธาน)ี , ขี้อน ปอขี้อน ชอ่ื ทองถ่นิ : ปอขาว (พษิ ณโุ ลก)
(พิษณโุ ลก), สมี หหู มี (พทั ลงุ ) ชอ่ื วิทยาศาสตร : Firmiana colorata (Roxb.) R.Br.
ชือ่ วิทยาศาสตร : Helicteres hirsuta Lour. ชอ่ื วงศ : MALVACEAE
ชื่อวงศ : MALVACEAE ลกั ษณะเดน : ไมต นผลัดใบ สงู ถึง 30 ซม. เปลือกเรยี บ ตามก่งิ
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถงึ 3 ม. ตามก่ิง ดอก ใบ และผลมขี น ชอดอก กานใบ และแผน ใบดา นลางมขี นสั้น ใบเดีย่ ว เรยี งเวียน
ยาวหนาแนน ใบเดี่ยว เรยี งสลบั รปู ไข- รูปขอบขนาน ยาว 13-20 รปู หัวใจ-แกมรูป 5 เหลยี่ ม กวา ง 13-20 ซม. โคนใบเวา ปลายใบ
ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ย 2 ชน้ั โคนใบมน-เวาเลก็ นอ ย มีเสนแขนง หยักเปน 3 แฉกเล็กนอย ปลายแฉกแหลม ชอดอกสีสม-แดง
ใบออกจากโคนใบ 1 คู กลบี เลย้ี งเปนหลอดยาว 1.5-2 ซม. มีจดุ กลีบเลี้ยงเปนหลอดยาว 4-5 ซม. ปลายแยก 5 แฉก ผลมปี ก รูป
เดน ท่กี ลีบดอกสีชมพเู ขม -สีแดงเขม ดอกยาว 2-3 ซม. ผลทรง ขอบขนาน ยาว 6 ซม. ผลออ นปก สีแดง มีเมล็ดรี ยาว 1 ซม. ตดิ
กระบอก ยาว 3-4 ซม. มีขนปุกปุยหนาแนน แกแ หง แตก 5 ซกี ที่ขอบปก ใกลโคน 2 เมลด็ ผลติดเปน กลุม 2-5 ผล/กลุม
สรรพคณุ สรรพคณุ
• ท้งั ตน : แกไข ในเด็ก (N1) • ตาํ รับยาแกพ ิษเบ่ือเมา/ความดัน/เบาหวาน : แกพษิ เบื่อเมา
• รากหรอื เหงา : ยาระบาย ชว ยขับลม (NE3) ตกคาง แกวิงเวียน แกความดัน แกเ บาหวาน (N1-29)
• ใบและราก : ขบั ลม (S3)

317

ปัดมกุ ปุดขนดอกขาว
ชือ่ ทอ งถ่นิ : คนั แรวนกขอ (พษิ ณโุ ลก) ชื่อทองถนิ่ : เรว ปา (ตรัง)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Lasianthus chrysoneurus (Korth.) Miq. ชอื่ วิทยาศาสตร : Alpinia rafflesiana Wall. ex
ชื่อวงศ : RUBIACEAE Baker var. hirtior (Ridl.) Holttum
ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูงถงึ 2 ม. ตามกง่ิ และแผนใบดานลา งมีขน ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE
ส้นั แนบผวิ สขี าวหนาแนน มีหูใบรปู สามเหลยี่ ม ใบเดยี่ ว เรยี งตรง ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ มเี หงาใตดิน ตามสว นตา ง ๆ มขี นนุม
ขา ม รูปขอบขนาน ยาว 13-20 ซม. ปลายใบเรยี วยาว แผนใบ แบบกาํ มะหย่สี ีขาว ใบประกอบแบบขนนก ยาวถึง 1.5 ม. มีใบ
คอ นขา งหนา กา นใบยาว 5-8 มม. ผลรปู กลม กวาง 1 ซม. ผลสุก ยอ ยขา งละ 4-7 ใบในแตล ะขา ง เรียงสลับระนาบเดยี ว รูปขอบ
สขี าว ขนาน ยาว ถงึ 60 ซม. ชอ ดอกออกทป่ี ลายแกนใบ กา นชอดอก
สรรพคณุ สั้นมาก ชอดอกตง้ั ขึ้น สูง 5-10 ซม. ดอกยอยเชียงชิดกนั แนน
• ตาํ รบั ยาแกปวดเม่อื ย : แกป วดเมอื่ ย (N1-57) กลีบดอกสขี าว กลบี ปากสสี ม -แดง ขอบกลีบสขี าว แยก 3 พู ยาว
3 ซม., พบตามปา ดงดบิ ช้ืน ในภาคใตต อนลา ง
สรรพคณุ
• เมลด็ : รสเผ็ดรอน กล่ินหอม มสี รรพคณุ คลายขา นา้ํ หรอื เรว
ใหญ (Alp_mut_nob) สามารถใชแทนกนั ได (S2)
• ตํารบั ยาโรครดิ สดี วงทวาร ชนิดเลอื ดออก : รกั ษาโรคริดสีดวง
ทวาร ชนดิ มเี ลอื ดออก (S2-40)
• ตํารับยาโรคริดสดี วงทวาร : แกร ดิ สดี วงทวาร (S2-41)

กลาง : ผลออน, ลา ง : เหงา
ของปดุ ขนดอกขาว

ภาพโดย : ดร.ทวิ ธวฒั นาพริ ุณ

318

ปุดเมอื งกาน เดยี ว รูปขอบขนาน ยาว ถงึ 60 ซม. ชอดอกออกจากเหงา ใตดิน
ช่อื ทองถ่ิน : ขาใหญ แหนงดอกแดง (พษิ ณโุ ลก) ต้ังขนึ้ อยใู กลผ ิวดิน รปู รี ยาว 10-15 ซม. คลายปดุ เมอื งกาน
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Etlingera araneosa (Baker) R.M. Sm. (Etl_ara) มีจุดตา งทป่ี ดุ ใหญม ใี บประดบั สชี มพอู อ น ขอบใบ
ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE ประดับไมม ีเย่อื บางสีขาว กลบี ดอกรูปลิ้นยาว ยาว 5-7 ซม. สี
ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ มีเหงาใตด ิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว แดงเขมขอบกลบี มีเสนสเี หลืองรอบ, พบตามชายปาดงดิบ ใน
ถงึ 3 ม. มใี บยอ ยขา งละ 8-15 ใบในแตละขาง เรยี งสลับระนาบ ภาคตะวนั ออก และภาคตะวันตกเฉยี งใต และภาคใต
เดียว รปู ขอบขนาน ยาว ถึง 60 ซม. ชอ ดอกออกจากเหงาใตดิน สรรพคุณ
ต้งั ขนึ้ อยูใ กลผวิ ดิน รปู รี ยาว 10-15 ซม. ใบประดบั สแี ดงเรียง • หนอ ออ น : บํารุงกําลงั (S2)
ซอ นแนบกันแนน มจี ุดเดน ทขี่ อบใบประดบั มีเยื่อบางสีขาว กลบี • เหงา : รักษาแผลสด (S3)
ดอกรูปลิ้นยาว สแี ดงเขม ยาว 5-7 ซม., พบตามชายปาดงดิบ ใน
ภาคเหนอื ภาคตะวันออก และภาคตะวันตกเฉยี งใต
สรรพคุณ
• เหงา : แกปวดขอ (N1)

ปดุ คางคก
ช่ือทองถน่ิ : ปดุ ชาง (ตรัง), ปุดดิน ปดุ แดง (พทั ลุง)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Etlingera littoralis (J. Koenig) Giseke
ชื่อวงศ : ZINGIBERACEAE
ลักษณะเดน : ไมล มลกุ มเี หงาใตดิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว
ถงึ 3 ม. มีใบยอยขางละ 8-15 ใบในแตล ะขาง เรยี งสลับระนาบ

319

แปง้ นอ้ ย

ช่อื ทอ งถน่ิ : กําลงั ชางสาร (สระแกว ) เปราะปา
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Leptopus australis (Zoll. & Moritzi) เปราะใหญ่
Pojark. ชอื่ ทอ งถน่ิ : เปราะปา (สระแกว ), วานนกคุม
ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE (ตรัง)
ลกั ษณะเดน : ไมลม ลุก สงู ถงึ 30 ซม. ตามสวนตา ง ๆ มขี นสั้น ช่อื วทิ ยาศาสตร : Kaempferia elegans (Wall.) Baker
ประปราย ใบเดย่ี ว เรียงเวียน รูปรี ยาว 4-6 ซม. ดอกเด่ียว แยก ชอ่ื วงศ : ZINGIBERACEAE
เพศ ขนาดเลก็ สีเขยี วออ น มกี ลีบเลีย้ ง 5 กลีบ บานกวาง 7-10 ลกั ษณะเดน : ไมล มลุกมีเหงาส้นั ใตดนิ ใบเด่ียว ออก 2 ใบ คลาย
มม. ผลกลมแบน กวา ง 7 มม. มีกลีบเล้ียงติดทน กับเปราะปา (Kae_pul) มีจุดตางท่เี ปราะใหญมีใบรปู รี ยาว
สรรพคุณ 15-30 ซม. กา นใบยาว 4-10 ซม. มีกานชอดอกยาว 5-17 ซม.
• ทั้ง 5 : บาํ รงุ กาํ ลงั แกเ หน่ือยออ นเพลีย (E2) สรรพคุณ
เปราะปา่ • หัวหรอื เหงา : ตําหรือฝนทาแกอ าการอกั เสบจากการถกู แมลง
ชอ่ื ทอ งถิ่น : เปราะปา (สระแกว) สัตวก ัดตอ ย (E2)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Kaempferia pulchra Ridl. • ตาํ รับยาขบั ลม-เสมหะ-โลหิต/ถา ยเสนเอน็ : ชว ยขับลม ขับ
ช่ือวงศ : ZINGIBERACEAE เสมหะ ขับโลหติ ถายเสนเอน็ ทําใหเ สน เอ็นหยอ น ลดอาการ
ลักษณะเดน : ไมลมลกุ มเี หงา สั้นใตดิน ใบเด่ียว ออก 2 ใบ แนบ เสนตงึ (S2-105)
ตดิ ผวิ ดินหรือชขู ึ้นมาเหนอื ผิวดนิ เลก็ นอย ใบรปู รีกวา ง-กลม ยาว
12-18 ซม. ขอบใบไมมีเสนสมี ว งแดง แผน ใบหนา ผวิ ใบดานบนมี เปราะใหญ/วา นนกคมุ บางตนจะมใี บลาย
ลายดางสีขาวหรอื ไมม ี ผวิ ดา นลา งมีขนสัน้ นมุ กา นใบยาวนอย
กวา 3 ซม. กลบี ดอกสีมวงออ น-สีขาวลวน ใจกลางดอกแตมสขี าว
กลีบดอกรปู ไขกลับ เห็นชัด 4 กลบี ขนาดคอนขา งเทากนั รูปไข
กลบั ยาว 2-3 ซม. กา นชอ ดอกยาวนอยกวา 5 ซม.
สรรพคณุ
• หวั หรือเหงา : ตําหรือฝนทาแกอ าการอกั เสบจากการถูกแมลง
สัตวกัดตอย มีสรรพคุณคลายเปราะใหญ (Kae_ele) ใชแทนกนั
ได (E2)

320

ผลออนของเปลาเงิน

รากสะสมอาหารของเปราะใหญ เปล้าตะวนั
เปล้าเงิน ชื่อทองถน่ิ : เปลาตะวนั (สระแกว)
ชือ่ ทองถน่ิ : - ช่ือวิทยาศาสตร : Croton thorelii Gagnep.
ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Croton argyratus Blume ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE
ชือ่ วงศ : EUPHORBIACEAE ลักษณะเดน : ไมพมุ -ไมต น สูงถงึ 8 ม. เปลือกเรยี บ-แตกรองตื้น
ลักษณะเดน : ไมตน สูงถึง 10 ม. เปลือกเรียบ มีขนสนั้ สีนํา้ ตาล ตามสวนออน ๆ มีขนสั้นสนี า้ํ ตาล ใบเดย่ี ว เรยี งเวยี น รปู ใบ
แดงตามก่งิ ออ น แผน ใบดานลาง ดอก และผล ใบเดย่ี ว เรยี งเวียน หอก-หอกแกมรี ยาว 10-20 ซม. ขอบใบจักฟนเลือ่ ยหา ง ผวิ ใบ
รูปรี ยาว 14-20 ซม. ขอบใบเรียบ โคนใบมน มีเสน แขนงใบ 1 คู ดานลางมีขนประปราย-เกล้ยี ง กานใบยาว 3-9 มม. ชอ ดอกตั้ง
ออกจากโคนใบ แผน ใบดา นลางมีขนสน้ั สีเงินหนาแนน มตี อ มสี ข้ึน ยาว 2-12 ซม. สขี าว ผลทรงกลม กวา ง 10-13 มม. มี 3 พู
เขยี ว 1 คู ท่โี คนใบ กานใบยาว 5-12 ซม. ใบกอนรว งมีสีสม -แดง ตืน้ ๆ ผวิ มีขนรปู ดาวสีขาวหนาแนน
ชอ ดอกต้ังขึ้น ยาว 12-25 ซม. สขี าว ผลทรงกลม กวา ง 1.2-1.5 สรรพคณุ
ซม. มีรองตื้นตามแนวยาว • ทง้ั 5 : รักษาโรคกระเพาะ รกั ษาบาดแผลภายในและภายนอก
สรรพคณุ (E2)
• ใบหรอื ราก : ตม นา้ํ ดืม่ รกั ษาอาการทองเสยี แผลในปาก ลาํ คอ
กระเพาะอาหาร รกั ษาแผลอกั เสบตา ง ๆ หรอื แกไข (R78)

321

บน : ชอดอก, ลา ง : ผลออ นของเปลา ตะวนั

เปล้าแพะ ซาย : ใบกอ นรว งสสี ม, ขวา : เปลอื กลําตนของเปลา แพะ
ช่อื ทองถ่ิน : เปลา แดง เปลาเลือด (พษิ ณโุ ลก) เปลา้ ใหญ่
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Croton hutchinsonianus Hosseus ชอื่ ทอ งถ่นิ : เปลา หลวง (สระแกว, อดุ รธาน)ี ,
ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE เปลา ใหญ (พิษณุโลก)
ลักษณะเดน : ไมพ ุม -ไมต น สูงถึง 12 ม. เปลือกแตกรอ งตนื้ -ลกึ ชื่อวทิ ยาศาสตร : Croton persimilis Mull. Arg.
ตามกงิ่ แผน ใบ ชอ ดอกและผลมีขนส้ันหนานมุ ใบเดี่ยว เรยี ง ช่อื วงศ : EUPHORBIACEAE
เวยี น รปู รี-แกมไขก ลบั ยาว 13-28 ซม. ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ยเล็ก ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สูงถงึ 10 ซม. เปลอื กเรียบ-แตกเปน
นอย-เรยี บ ผวิ ใบดานบนมรี อยกดตามแนวเสนแขนงใบ กา นใบ แผนรอ น ตามสว นออ น ๆ ชอดอกและผลมีขนส้ันสนี า้ํ ตาลแดง
ยาว 3-8 ซม. ใบกอ นรวงมีสสี ม ชอดอกตัง้ ข้ึน ยาว 10-30 ซม. สี ประปราย-เกอื บเกล้ยี ง ใบเดย่ี ว เรยี งเวยี น รปู รี ยาว 10-30 ซม.
ขาว ผลทรงกลม กวาง 8 มม. มรี อ งต้ืน 6 รอ งตามแนวยาว ขอบใบจักฟนเล่ือย ผวิ ใบดา นลา งมขี นประปราย-เกลีย้ ง กา นใบ
สรรพคุณ ยาว 1-5 ซม. ใบกอ นรวงสสี ม ชอ ดอกตง้ั ขนึ้ ยาว 9-35 ซม. สี
• น้าํ ยางที่ยอดหรือกานใบหรือใบสด : ใชน ํา้ ยางทาหรือตาํ ใบสด ขาว ผลทรงกลม กวาง 6-7 มม. มีรอ งต้นื 6 รองตามแนวยาว
ทา/พอกชว ยรักษาแผล ชวยสมานแผล (N1) สรรพคุณ
• ทัง้ 5 : รักษาโรคผวิ หนงั ผดผนื่ คันตามผิวหนัง (E2)
• เปลือกและใบ : แกอ ักเสบ แกป วดบวม ชว ยขับลม (N1)
• ใบ : ตําใบพอกแกฟกชํา้ ชา้ํ ใน หรอื เดด็ กา นใบใชย างทารกั ษา
แผลในปาก หรอื โรคเริมท่รี ิมฝปากไดดนี ัก (NE3)

322

• ตาํ รับยาแกฟกชํา้ -เคลด็ ขัดยอก : รักษาอาการฟกชา้ํ ชํ้าใน ผักกาดกบ
เคลด็ ขดั ยอก ตกจากทีส่ ูง รถชน (NE3-013) ชอื่ ทองถิ่น : วานมหากาฬ (อุดรธานี, ตรัง)
• ตํารับยาโรคหอบหืด/แกไ อ : แกห อบหืด แกไอ (S1-02) ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Gynura pseudochina (L.) DC.
• ตาํ รบั ยาอยูไฟหลงั คลอด : ชว ยขับนาํ้ คาวปลา มดลกู เขาอูเรว็ ชือ่ วงศ : ASTERACEAE
เลอื ดลมไหลเวยี นดี (S1-45) ลกั ษณะเดน : ไมลม ลกุ มลี าํ ตนสงู ถงึ 30 ซม. มีหวั หรอื ลําตน
สะสมอาหารใตด นิ คอ นขางกลม กวา งถงึ 5 ซม. ใบเดีย่ ว เรยี ง
เวียนกระจกุ ใกลผ ิวดิน รูปรี-รปู ไขก ลับ ยาว 5-18 ซม. ขอบ
เรยี บ-หยักคลา ยหนาม-หยักแบบขนนก มีขนสัน้ นุม แผนใบดา น
บนและดา นลา งบางคร้งั มีลายสมี ว งแซม กานชอ ดอกยาว 20-80
ซม. ดอกสีเหลือง-อมสมแดง เมล็ดยาว 3-4 มม. ปลายเมลด็ มีพู
ขนสีขาวจํานวนมาก, พบข้ึนตามท่ีโลงในปาผลัดใบหรือปาสน
ทัว่ ประเทศ ยกเวนภาคใต
สรรพคณุ
• ใบสด ราก หรือหัว : รักษาแผลอักเสบ ฝอกั เสบ แผลไฟไหมน ํ้า
รอ นลวก แกปวดแสบปวดรอ น แกไขตัวรอน (NE3)
• ตํารับยาโรคประดงเลือด : แกป ระดงเลือด เลอื ดขึน้ มอี าการ
คันตามผวิ หนัง (S2-27)

เปลา ใหญ/ เปลาหลวง

บนขวา : หวั ใตด ินของผกั กาดกบ/วานมหากาฬ

323

ผกั สาบ ใบของเถาอายมุ ากขอบใบท่หี ยกั จะคอ ย ๆ หายไป
ชอ่ื ทอ งถ่นิ : ผักสาบ อนี นู ปา (สระแกว) สรรพคุณ
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Adenia viridiflora Craib • ใบออ น : รสหวานมันกินเปนผักสด ลวก หรอื ปรงุ อาหาร ชวย
ชือ่ วงศ : PASSIFLORACEAE บํารุงเลอื ด บํารุงสายตา หรอื เขายารกั ษาโรคผวิ หนัง (E2)
ลกั ษณะเดน : ไมเ ถาลม ลกุ ยาวถงึ 15 ม. มหี วั ใตด นิ และมมี อื พนั
ออกตามซอกใบทีป่ ลายก่ิง ตามสวนตา ง ๆ เกล้ยี ง ใบเด่ยี ว เรียง
สลบั รูปไข-หัวใจ-หยกั 3 แฉก ยาว 6-14 ซม. ขอบใบเรียบ-หยัก
โคนเวา มีตอมหูด 1 คู (จุดเดน ) เนื้อใบหนาอวบน้าํ ขยี้ใบมกี ลนิ่
เหมน็ เขียว ดอกเปน หลอดปอ งกลาง สขี าว ยาว 1-1.4 ซม. ผล
ทรงกลม กวาง 5-9 ซม. เปลอื กหนามรี อ งต้นื ตามแนวตัง้ 3 แนว
เมือ่ สุกสีแดง แตก 3 ซีก, พบตามปา ผลดั ใบท่ัวไป

ผักหนาม
ชือ่ ทองถน่ิ : ผักหนาม (ตรงั , อดุ รธานี, พษิ ณโุ ลก)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Lasia spinosa (L.) Thwaites
ชื่อวงศ : ARACEAE
ลักษณะเดน : ไมลมลุก สูงถึง 80 ซม. มีลําตนทอดคลานตาม
ผิวดิน ยาวถึง 1 ม. หนา 3-5 ซม. ตามลาํ ตน กาบใบ กานใบและ
กานชอ ดอกมหี นามสั้น (จดุ เดน ) ใบเดี่ยว เรยี งเวยี น รูปเง่ยี งใบ
หอก ยาว 18-50 ซม. ขอบหยักเปนแฉกแบบขนนกลกึ เกือบถงึ
เสนกลางใบ กา นใบยาว 30-60 ซม. ชอดอกมีกาบหมุ สนี ้ําตาลอม
มว ง ยาว 25-50 ซม. ปลายกาบบดิ เปน เกลียว ชอผลรูปทรง
กระบอก ยาว 7 ซม. มตี มุ หนามสน้ั จาํ นวนมาก, พบตามทชี่ น้ื แฉะ
รมิ ลาํ ธาร ทัว่ ประเทศ
สรรพคณุ
• เหงา : แกไข (N1)
• เหงา หรอื ราก : แกไอ ขับเสมหะ (NE3)
• ตํารับยาแกค ัน : แกอาการคันตามผวิ หนงั (S2-28)

บน : ผลสุกทีแ่ ตกแลว , ลางซาย : ตอมหดู 1 คทู ่โี คนใบ, ซา ย : ชอ ดอกดา นในกาบหมุ , ขวา : ชอ ผลของผกั หนาม
ลางขวา : ใบของเถาอายนุ อยจะหยัก 3 แฉก

324

ผกั หวาน

ผกั หนาม ไผร่ วก
ผักหวาน ช่ือทอ งถน่ิ : ไผร วก (ฉะเชิงเทรา), ไผรวก ไมร วก
ชือ่ ทองถิ่น : ผกั หวานปา (สระแกว, อดุ รธานี) (พิษณโุ ลก), ไมฮวก (อุดรธานี)
ชื่อวิทยาศาสตร : Melientha suavis Pierre ชื่อวทิ ยาศาสตร : Thyrsostachys siamensis Gamble
ชือ่ วงศ : OPILIACEAE ชื่อวงศ : POACEAE
ลักษณะเดน : ไมพุม-ไมตน สูงถึง 12 ม. เปลอื กเรียบสีเหลืองอม ลักษณะเดน : ไผข นาดคอ นขา งเลก็ สงู 3-10 ม. มลี าํ ตรง กอแนน
นาํ้ ตาล ตามสวนตา ง ๆ เกล้ียง ใบเดี่ยว เรียงเวยี น รปู ไข-รปู รี-ใบ กาบหมุ ลาํ ติดคงทน เสน ผานศูนยกลางลํา 2-5 ซม. เนอ้ื ลําหนา
หอก ยาว 5-13 ซม. ชอ ดอกแยกแขนง ยาวถงึ 20 ซม. ออกตาม และมกั ตนั บริเวณโคนลาํ เนอื้ ไมมเี สย้ี นบางและคมมาก ใบรปู
ลาํ ตน และกง่ิ ใหญ ดอกแยกเพศตา งตน ดอกยอ ยเลก็ มาก กลบี รวม แถบแคบ ยาว 5- 15 ซม., พบตามปา เบญจพรรณ ทัว่ ประเทศ
สเี ขยี วอมเหลอื ง 4-5 กลีบ ผลทรงรี ปลายกลม ยาว 2.3-3 ซม. ยกเวนภาคใต
ผิวเกล้ียง มีนวล สุกสีเหลือง มีเมล็ดแข็ง 1 เมล็ด, พบตามปา สรรพคุณ
ผลัดใบและปาดงดิบแลง ทัว่ ประเทศ • ราก : ขับปสสาวะ แกไ ตพกิ าร (NE3)
สรรพคณุ • ตํารบั ยาไขทบั ระดู : แกไขทบั ระดู ระดูผาไข แกพษิ โลหติ ระดู
• ใบออ น ยอดออนชอดอกออ น : รสหวานมัน ใชประกอบ แกรอนใน แกคลุมคลัง่ (E1-06)
อาหารทานแกอ าการปวดศรี ษะ แกปวดทอ ง แกป วดในขอ (E2) • ตํารับยาแกเลือดกําเดาไหล/โรคเลือดออกตามไรฟน :
• ตาํ รบั ยาโรคเบาหวาน : รกั ษาเบาหวาน (NE2-024) แกเลือดกําเดาไหล-เลือดออกตามไรฟน (N1-189)

325
ดอกสเี หลอื ง ยาว 1.8 ซม. ผลแบบฝก แบน แขง็ รปู ขอบขนาน
ยาว 7-12 ซม. ปลายมจี ะงอย มี 2-4 เมล็ด, พบตามปา
เบญจพรรณหรือชายปาดงดิบแลง ทว่ั ประเทศ, ตน ฝางท่มี แี กน ไม
สีแดงเขมจะเรียกวา ฝางเสน/ฝางแดง ถาแกนไมสีสมเรียกวา
ฝางสม ฝางท้ัง 2 ถอื วา เปน พชื ชนิดเดียวกันในทางพฤกษศาสตร

ฝาง ซาย : ฝก ออ น, ขวา : เปลอื กลาํ ตนของฝาง
ชอ่ื ทองถ่นิ : ขวาง ฝาง ฝางเสน (พัทลุง, ตรัง),
ฝางแดง ฝางสม ฝางเสน (สระแกว )
ชือ่ วิทยาศาสตร : Caesalpinia sappan L.
ช่ือวงศ : FABACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ ุมรอเล้ือย สงู ถึง 10 ม. แกน ไมส สี มเขม ลําตน
มีหนามท่ีมีโคนบวมหนา ตามกิ่ง กานใบ แกนใบมีหนามและ
ขนสนั้ ใบประกอบแบบขนนก 2 ชน้ั มใี บประกอบยอย 8-18 คู
มีใบยอยขางละ 6-20 ใบ รูปขอบขนาน ยาว 1-2 ซม. ปลาย
กลม-บมุ โคนใบเบี้ยว ชอดอกออกปลายกิ่ง ตัง้ ข้นึ สงู ถงึ 40 ซม.

326

• ตาํ รบั ยาหอมอินทจักร : แกคลื่นเหียนอาเจยี น หนามดื จะเปน
ลม ลมจกุ เสียดแนน หนาอก แนน ทอง ทองอดื อาหารไมยอย
ปรับระบบการหมุนเวียนเลอื ดใหด ี ชวยบาํ รงุ หัวใจ (S3-04)
• ตํารับยาประสะจนั ทนแ ดง : แกไข ตัวรอ น รอ นในกระหายน้าํ
ไขเซ่อื งซมึ ไขเ ปล่ียนฤดู (S3-09)
• ตํารับยาอทุ ัยโอสถ : แกไ ขตวั รอน แกร อนในกระหายน้าํ แก
ออนเพลียละเหยี่ ใจ เพ่มิ ความสดช่นื บํารงุ หวั ใจ (S3-22)

ซา ย : ฝางเสน/ฝางแดง, ขวา : ฝางสม ฝีหมอบ
สรรพคณุ ชือ่ ทอ งถิน่ : มะเขือขื่น (ตรัง)
• แกน : บาํ รุงโลหติ แกร อ นในกระหายนํา้ แกไ ขกาํ เดา ขบั ชื่อวทิ ยาศาสตร : Beilschmiedia roxburghiana Nees
เสมหะ (E2) ชื่อวงศ : LAURACEAE
• ตาํ รบั ยานาํ้ ฝางแกไอ : แกไ อ แกเ จบ็ คอ แกค อแหง แกไ อหอบหดื ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 20 ม. เปลอื กเรียบ-แตกสะเกด็ บาง
แกปอดหรอื หลอดลมอักเสบ แกวัณโรค แกไขหวัด บาํ รงุ เลือด ตามสวนออน ๆ มขี นส้นั นุม ใบเด่ียว รูปร-ี หอกกลับ ยาว 7-15
บํารงุ หัวใจ (E1-04) ซม. เน้ือใบคอ นขางหนา เกล้ยี ง ขยใ้ี บมีกลิน่ หอม กานใบยาว
• ตาํ รับยาไขท บั ระดู : แกไ ขทับระดู ระดูผา ไข แกพิษโลหติ ระดู 1.5-3 ซม. ชอ ดอกยาว 2.5-10 ซม. ดอกขนาดเลก็ สีเหลอื งอม
แกรอนใน แกค ลมุ คลั่ง (E1-06) เขยี ว มกี ลบี รวม 6-8 กลีบ เกสรสีแดง ผลรูปกลม-รียาว ยาว 1.5-
• ตํารับยาโรคเกา ท/ สะเกด็ เงนิ /กามโรค : โรคเกา ท รมู าตอยด 3 ซม. กา นผลบวมเล็กนอ ย รอยตอกบั ผลหยักคอดเปนรอง ผล
สะเกด็ เงนิ ผิวหนงั พุพอง กามโรค หนองในเทียม (E2-221) สุกสมี ว งดาํ และมีนวล, พบตามปา ผลดั ใบและปา ดิบแลง ทั่ว
• ตํารบั ยาอยไู ฟ/มดลูกเขาอู/ ไสเ ลือ่ น : ใชแทนการอยไู ฟ มดลูก ประเทศ
เขา อไู ว แกไ สเลือ่ นทั้งชายและหญงิ (E3-01) สรรพคณุ
• ตํารบั ยาแกปวดเมื่อย/บํารุงรางกาย/อมั พาต : แกป วดเม่อื ย • ตํารับยารกั ษาบาดแผลเรอื้ รัง/คตุ ราช/ชันตุ : รกั ษาบาดแผล
ตามเสน -ขอ-หลงั -เอว อมั พาต บาํ รุงรางกาย ชวยใหเ จริญ เรอ้ื รงั แกคุตราช แกชันตุ (S1-37)
อาหาร (E3-02)
• ตํารบั ยากําลังฮอสะพายควาย : บาํ รงุ กําลงั แกปวดเม่อื ยตาม
รา งกาย (S1-43)
• ตาํ รับยาสตรสี าวเสมอ : บาํ รงุ รกั ษาระบบภายในของสตรี ชว ย
กระชบั รางกาย (S2-15)
• ตํารบั ยาแกไ ขต ัวรอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเ ปลีย่ นฤดู (S2-17)
• ตาํ รบั ยาวัยทอง : รกั ษาอาการวัยทอง รกั ษาเลือดลมใหเปน
ปกติ (S2-25)
• ตํารับยาโรคประดงเลอื ด : แกป ระดงเลือด เลือดขน้ึ มีอาการ
คันตามผวิ หนงั (S2-27)
• ตาํ รับยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ-อัมพาต
(S2-33)
• ตํารับยาบํารุงโลหติ สตรีโดยตรง/ประจําเดอื นเปน ปกติ :
บาํ รงุ โลหติ ของสตรีโดยตรง รกั ษาอาการประจําเดือนใหเ ปน
ปกติ แกโลหติ ระดูเสยี บาํ รงุ ธาตุ (S2-50)
• ตํารับยาบํารงุ เลือด/หัวใจ/รางกาย : บํารงุ เลอื ด ดมู ีเลือดฝาด
บาํ รุงหวั ใจ บํารงุ รา งกายทั้งชาย-หญงิ แกอาการซบู ผอม
(S2-51)

327

พญาปลอ้ งทอง ใบของพญาปลองทอง/เสลดพงั พอนตัวเมยี
ช่ือทองถิน่ : ลิ้นงูเหา (สระแกว ), เสลดพงั พอนตัว พญามลู เหล็ก
เมีย (อดุ รธาน,ี พษิ ณุโลก) ชื่อทองถนิ่ : พญามอื เหล็ก (ตรัง)
ชื่อวิทยาศาสตร : Clinacanthus nutans (Burm. f.) Lindau ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Strychnos lucida R. Br.
ชื่อวงศ : ACANTHACEAE ชอ่ื วงศ : LOGANIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก สูงถึง 1.5 ม. ก่งิ เปน สีเ่ หลีย่ ม ตามสวน ลักษณะเดน : ไมพ มุ -ไมตน สงู ถึง 8 ม. เปลือกเรยี บ ตามกง่ิ ไมม ี
ออน ๆ และชอ ดอกมขี นสั้น ใบเด่ียว เรียงตรงขา มตัง้ ฉาก รปู ใบ หนามและมอื พนั ตามสว นออ น ๆ มขี นส้นั ใบเดี่ยว เรยี งตรงขา ม
หอก-แกมรูปแถบ ยาว 7-15 ซม. ขอบใบเรียบ-หยักเลก็ นอ ย ชอ รูปไข-เกอื บกลม ยาว 3-7 ซม. โคนใบกลม-เวา เล็กนอ ย มีเสน
ดอกออกชอ กระจุกแนน ท่ีปลายกิ่ง กา นดอกส้ัน กลบี เลยี้ ง 5 กลบี แขนงใบ 1 คู ออกจากโคนใบ เนื้อใบคอนขา งหนา ชอดอกออกท่ี
สีเขยี ว กลีบดอกสแี ดง ตั้งขนึ้ ยาว 4-7 ซม. ปลายกลบี แยก 5 ปลายกิง่ ดอกสเี ขียวออ น กลบี ดอกเปน หลอด ปลายแยกเปน 5
แฉก สเี หลอื ง ผลแหงแตก 2 ซกี รูปกระบอง มี 4 เมลด็ , พบตาม แฉก ผลทรงกลม กวาง 2-3 ซม. ผลสุกสีสม-แดง มี 2-3 เมล็ด,
ปา ดงดิบ ในภาคตะวนั ออกเฉยี งใต พบตามปา ผลดั ใบ พบมากในพ้นื ที่เขาหินปูน
สรรพคุณ สรรพคุณ
• รากหรือใบ : รกั ษาแผลอักเสบ แกพิษรอน ถอนพษิ แมลงหรอื • ตํารับยากําลงั ฮอสะพายควาย : บาํ รุงกาํ ลัง แกปวดเมือ่ ยตาม
สัตวก ดั ตอย (E2) รางกาย (S1-43)
• ตํารบั ยาโรคดซี า น : รกั ษาโรคดซี าน (N1-118) • ตํารับยาซอ มแซม/เสรมิ สรา งเสนเอ็นพกิ าร : ชวยซอ มแซม
• ตาํ รับยาแกงูสวัด : รักษางูสวัด (N1-87)
• ตํารับยาถอนพษิ สัตวก ัดตอย : ชวยถอนพิษแมลงสัตวก ัดตอ ย
บรรเทาปวดบวมจากพษิ (NE2-023)

ชอดอกของพญาปลอ งทอง/เสลดพังพอนตวั เมยี

328

เนอ้ื ไมพ ญามูลเหล็ก สรรพคุณ
และเสรมิ สรางเสนเอน็ ทพ่ี ิการ แกอ าการกระษยั เสน ในทอ ง • ตํารับยาแกไขตวั รอ น : แกไข ตัวรอ น ไขเ ปลีย่ นฤดู (S2-17)
(เสน ทองแขง็ ) (S2-54) พรวด
• ตํารับยาโรคไสเ ล่อื น : รักษาโรคไสเ ลื่อนทั้งชายและหญิง หรอื ชือ่ ทองถน่ิ : พญารากขาว พรวด ทุ (พทั ลุง)
โรคไขล งฝก (S2-68) ช่อื วิทยาศาสตร : Rhodomyrtus tomentosa (Aiton)
Hassk.
พนมสวรรคป์ า่ ชือ่ วงศ : MYRTACEAE
ช่ือทองถ่นิ : นางแยม ปา (ตรงั ) ลกั ษณะเดน : ไมพุม สูง 1-4 ม. ตามแผนใบดานลาง กานใบ
ชือ่ วิทยาศาสตร : Clerodendrum villosum Blume ชอ ดอก และผลมีขนสน้ั หนานมุ สีขาว ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขามต้ัง
ชื่อวงศ : LAMIACEAE ฉาก รปู ร-ี ไขกลบั ยาว 4-8 ซม. ปลายใบมน-กลม มีเสนแขนง
ลักษณะเดน : ไมพ มุ สูงถึง 3 ม. ก่งิ เปน ส่เี หลี่ยม ตามสว นตา ง ๆ ออกจากโคนใบ 1 คู และมีเสนขอบใน 2 ช้ัน กลีบดอกสีชมพู
มขี นหนานุมคลายกํามะหยีส่ ีขาว-อมเขยี ว ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขา ม มี 5 กลบี รูปไขกลับ ยาว 2-3 ซม. ผลรปู ไข- รี ยาว 2.5 ซม. สุกสี
ต้ังฉาก รปู ไข-ไขกวาง ยาว 11-21 ซม. ชอดอกรูปกรวยแหลม มว งดาํ มีหลายเมล็ด, พบตามท่ีรกราง ชายปา พรุ ปาดงดิบชื้นใน
ออกทป่ี ลายกง่ิ สูงถงึ 30 ซม. กลบี เลี้ยงสเี ขียวมี 5 กลบี กลีบ ภาคใต ภาคตะวันออกและภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื
ดอกสขี าว ดานในกลบี สชี มพู ปลายกลีบแยก 5 แฉก ดอกบาน
กวาง 1.5-2 ซม. ผลทรงกลม สุกสมี วงอมแดง, พบตามชายปา
ดงดิบและปาเบญจพรรณทว่ั ประเทศ

329

พรหมตีนสูง
ชอ่ื ทองถ่นิ : วานขนั หมาก (สระแกว , พษิ ณุโลก)
ช่ือวิทยาศาสตร : Aglaonema simplex (Blume) Blume
ชอ่ื วงศ : ARACEAE
ลักษณะเดน : ไมล มลุก ลาํ ตนสูงถึง 1 ม. มขี อ ปลอ ง หนา 2 ซม.
ตามกิ่ง ชอดออกและใบเกลย้ี ง ใบเด่ยี ว เรยี งเวยี น รปู รแี คบ-ใบ
หอก ยาว 15-30 ซม. กา นใบยาว 15-30 ซม. โคนเปนกาบโอบ
ลําตน ชอดอกออกท่ียอด มี 1-6 ชอ มีกาบหุมชอดอกเกือบมิด
สีเขียวอมขาว รปู ไขแกมรูปขอบขนาน ยาว 4-6.5 ซม. ชอ รูปทรง
กระบอกสคี รีม กา นชอ ดอกยาวถงึ 12 ซม. ผลรูปทรงรี ยาว
1-1.7 ซม. สกุ สเี หลอื ง-แดง, พบตามปาดงดิบ ทั่วประเทศ
สรรพคุณ
• ทง้ั 5 : บํารุงกําลงั (E2)
• เมล็ด : ยาอายุวัฒนะ (N1)

สรรพคุณ ภาพเล็กซา ย : ชอ ดอก, ภาพขวา : ผลสุก
• ท้งั ตน : บํารงุ โลหิต; ผล : เมอ่ื สกุ มรี สหวาน ดบิ มรี สฝาด เปน
ผลไมห รอื ทาํ แยมหรอื ไวน รกั ษาโรคโลหิตจางในหญงิ ตงั้ ครรภ
ในมาเลเซยี ใชร ักษาโรคบิด ทอ งรว ง; รากและใบ : ในมาเลเซยี
ตม นํ้าดื่มแกท องเสยี แกอาการแสบยอดอกจากกรดไหลยอ น
(R50)
• ตาํ รับยาวสิ ัมพยาใหญ : แกทอ งอดื ทอ งเฟอ จุกเสียดแนนทอง
ขบั ลมในกระเพาะอาหาร (S3-10)

330

พริกนก พรกิ ปา่
ช่ือทอ งถิ่น : ฮังฮอน (พษิ ณโุ ลก) ชือ่ ทอ งถิ่น : พริกฤๅษี พุดปา (สระแกว ), พุดปา
ช่ือวิทยาศาสตร : Piper kurzii Ridl. (อุดรธาน)ี
ชือ่ วงศ : PIPERACEAE ชือ่ วิทยาศาสตร : Tabernaemontana pauciflora Blume
ลกั ษณะเดน : ไมล ม ลกุ ลาํ ตนตง้ั ตรง ไมทอดเลอ้ื ยขนึ้ ตน ไม สงู ชือ่ วงศ : APOCYNACEAE
0.3-1 ม. ขอบวม ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง ใบรปู ไข-รี ยาว 9-14 ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สูงถึง 3 ม. เมอื่ ตดั จะพบนํ้ายางสขี าว ใบ
ซม. เสนแขนงใบขา งละ 2-3 เสน ออกจากเสน กลางใบชว งใกล เด่ียว เรยี งตรงขา ม รูปรี-ขอบขนาน ยาว 5-17 ซม. ปลายใบยาว
โคนใบ โคนใบเบ้ียวเล็กนอ ย กา นใบเปน รอ ง ยาว 5 มม. ดอก คลา ยหาง ชอ ดอกยาว 7-16.5 ซม. ดอกสีขาว มีกลีบเล้ียงและ
แยกเพศตา งตน ชอ ดอกคลายชอหางกระรอก ตงั้ ตรง ชอ ดอกเพศ กลบี ดอกอยา งละ 5 กลบี ผลเปน ฝก คู ฝก รปู ขอบขนาน ยาว
ผสู ขี าว ชอ ผลคลายชอผลพริกไทย ยาว 6-10 ซม. ผลทรงกลม 3-4.5 ซม. กางออกและโคงกลับ มีสัน-เหลี่ยม 4 เหล่ียมตาม
กวา ง 5 มม. ไมมกี านผล สุกสีเหลืองสม, พบตามปาดบิ ชน้ื หรือ แนวยาว
ปา ดบิ เขา ใกลแหลงนํา้
สรรพคณุ
• ตน ใบ ดอกและผล : บาํ รุงเลือดลม ใหหมนุ เวยี นดี (N1)

ชอ ดอกเพศผูของพรกิ นก สรรพคุณ
• แกน หรือราก : แกชา้ํ ใน (E2)
• ราก : ชว ยขับน่วิ รักษาแผลพุพอง (NE3)
พฤกษ์
ช่อื ทองถิน่ -
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Albizia lebbeck (L.) Benth.
ช่ือวงศ : FABACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมต น ผลัดใบ สูง 15-25 ม. เปลอื กแตกสะเก็ด
ใบประกอบแบบขนนก 2 ช้นั มีใบประกอบยอย 3-6 คู มใี บยอย
6-12 ใบ เรียงตรงขา ม รปู ขอบขนาด-แกมส่เี หล่ียมขา วหลามตดั
ยาว 1.5-3 ซม. โคนใบไมสมมาตร ชอ ดอกแบบกระจกุ แนน ทรง

331

กลม มี 30-40 ดอกยอย/กระจกุ มีเกสรเพศผูจ ํานวนมาก สขี าว ขนาดใหญหุม ยาวไดถงึ 13 ซม. กง่ิ อวบหนาและมีรอยวงแหวน
อมเขียว ผลแบบฝก แบนบาง รูปแถบ ยาว 15-30 ซม. มีเมลด็ ใบรูปรีกวา ง-รปู ไข ยาว 15-50 ซม. โคนรปู หวั ใจ แผน ใบเกลี้ยง
เรียงกลางฝก 1 แถว มี 4-12 เมล็ด, พบตามปาผลัดใบและ กลีบดอก 5 กลีบ สีขาว กลางกลีบสีขมพู ปลายกลบี บดิ ผลมปี ก
ปาดงดบิ แลง ทัว่ ประเทศ ยาว 2 ปก รูปแถบยาว 10-14 ซม. ผลทรงกลม กวาง 2.5-3 ซม.
ปลายผลชวงโคนปก มคี รีบนูน 5 ครบี , พบตามปา เต็งรงั ท่วั
ประเทศ ยกเวน ภาคใต
สรรพคณุ
• ราก : รกั ษาตบั อักเสบ (NE3)
• ตาํ รับยาบํารุงนํ้านม/แกพษิ ผิดสําแดง : บาํ รงุ นา้ํ นม แกพ ิษผิด
สาํ แดง (NE2-022)

สรรพคุณ บนขวา : หูใบของตน พลวง, ลาง : ผลออ น
• เปลือก : แกทอ งเสยี ; ยอดออ น : ทานเปน ผักลวก หรือใสแ กง
(NE3)
• ทั้ง 5 : แกแผลเปนหนอง (ดูดหนอง) ถอนพษิ บาดแผล; ยาง :
แกปสสาวะพกิ าร แกปวดเมอ่ื ยตามรางกาย แกเจ็บหลัง เจ็บ
เอว แกกระษยั แกไ ตพิการ บํารุงธาตุ; เปลือก : แกมะเรง็ ; เน้ือ
ไมห รือแกน : แกป วดเมือ่ ยตามรางกาย เจ็บหลงั เจบ็ เอว (R8)
พลวง
ช่อื ทอ งถ่นิ : กงุ (อดุ รธาน)ี
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Dipterocarpus tuberculatus Roxb.
ชอ่ื วงศ : DIPTEROCARPACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงไดถงึ 30 ม. เปลือกแตกรองลึก
ตามแนวยาว เนือ้ ไมห รอื ตามแผลมียางใสมีกล่ินหอม ยอดมีหใู บ

332
พลองกินลกู
ชอ่ื ทองถน่ิ : พลองกินลกู (สระแกว)
ชอื่ วทิ ยาศาสตร : Memecylon ovatum Sm.
ชื่อวงศ : MELASTOMATACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น ไมผลัดใบ สงู 5-15 ม. เปลอื ก
เรยี บ-แตกสะเก็ดตามแนวยาว ตามสว นตา ง ๆ เกลี้ยง ใบเดี่ยว
เรียงตรงขาม รูปไข-ไขก วาง ยาว 7-12.5 ซม. เนอื้ ใบหนา เสน
แขนงใบเห็นไมชดั ปลายเสน วิง่ ไปจรดเสนขอบในใกลขอบใบ
ปลายใบเรียวแหลม (คลา ยใบหวา) โคนใบกลม-มน กา นใบยาว
1-1.8 ซม. ชอ ดอกออกตามก่งิ ถวยรองดอกสชี มพูออ น กลีบดอก
สนี ้ําเงนิ อมมวง 4 กลบี ดอกบานกวาง 7-9 มม. มกี ลนิ่ หอม ผล
ทรงกลม กวาง 7-9 มม. ปลายผลมีหลมุ กลมของวงกลีบเลยี้ งท่ตี ดิ
คา ง ผลสุกสีดาํ อมน้าํ เงิน, พบตามปา ดบิ แลงทั่วประเทศ

สรรพคณุ ลักษณะเดน : ไมพมุ สงู ถึง 5 ม. ตามกิ่งออน กานใบ แผนใบดา น
• แกนและราก : ยาอายุวฒั นะ; ใบและผลดิบ : ชวยสมานแผล ลา ง ชอดอก และผลมีขนสัน้ สีขาวแนบติดผิว ใบเด่ียว เรียงตรง
ตมทํานํา้ ลางแผล; ผลสุก : สดี ํา เนอื้ รสหวานเปนผลไม (E2) ขาม รูปไข-รี ยาว 6-9 ซม. ปลายใบเรียวแหลม-ยาวคลายหาง มี
พลองแก้มอน้ เสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู และมีเสน ขอบในใกลขอบใบ
ชอ่ื ทอ งถนิ่ - กลบี เลีย้ งและกลบี ดอกอยา งละ 4 กลีบ กลบี ดอกสขี าว รปู ไข
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Rhodamnia dumetorum กลับ ยาว 5-8 มม. ผลทรงกลม กวาง 6-8 มม. ปลายผลมกี ลบี
(DC.) Merr. & L. M. Perry เลี้ยงตดิ คา ง สุกสมี ว ง มีเมล็ดเลก็ จาํ นวนมาก, พบตามปาเตง็ รัง
ชอ่ื วงศ : MYRTACEAE ชายปา ดงดิบที่มีดินปนทราย และปา ละเมาะใกลชายทะเล เกอื บ
ท่วั ทกุ ภาค ยกเวนภาคเหนอื และภาคกลาง
สรรพคุณ
• ผล ใบ หรือเปลือก : รักษาแผลเปอย รักษาโรคเหงือก ผลสุก
รสหวานทานได (NE3)
พลองใหญ่
ชอ่ื ทองถิ่น : พลองใบมน (สระแกว )
ช่อื วิทยาศาสตร : Memecylon caeruleum
Jack var. floribundum (Blume) Kurz
ชื่อวงศ : MELASTOMATACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ -ไมต น สงู ถึง 12 ม. ตามสว นตาง ๆ เกล้ียง
ใบเดีย่ ว เรยี งตรงขาม คลา ยกับพลองกนิ ลูก (Mem_ova) ตางกัน
ที่พลองใหญมีใบรปู ไข- รแี คบ ยาว 5-9 ซม. โคนใบรูปล่ิม-มน
กา นใบยาว 0.3-1 ซม. (ขนาดใบและกานใบท่เี ลก็ และสัน้ กวา) ผล
ทรงกลม กวา ง 5-8 มม. (คอ นขา งเลก็ กวา ), พบตามปา ดบิ แลง ท่ัว
ประเทศ

333

สรรพคุณ พลบั เขา
• แกน และราก : ยาอายุวฒั นะ; ใบ เนื้อไม ราก หรือผลดิบ : ชว ย พลบั พลา
สมานแผล ตมทาํ น้าํ ลา งแผล รกั ษาแผลพพุ องในชอ งปาก มี ชือ่ ทองถิน่ : คอมสม คอมแดง (อดุ รธาน)ี ,
สรรพคุณคลายพลองกนิ ลกู สามารถใชแ ทนกนั ได (E2) พลบั พลา พลา (ตรงั ), พลับพลา มาลาย (สระแกว),
พลบั เขา มะคอม (พิษณุโลก)
ชอ่ื ทองถ่ิน : สลักดํา (สระแกว) ชื่อวิทยาศาสตร : Microcos tomentosa Sm.
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Diospyros undulata Wall. ex G. Don ชอื่ วงศ : MALVACEAE
ชื่อวงศ : EBENACEAE ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 15 ม. ลาํ ตน มีพโู คงเวาและคดงอ มี
ลักษณะเดน : ไมต น สงู ถงึ 20 ม. เปลอื กสดี ํา เรยี บ-ขรุขระ ตาม ขนส้นั นมุ หรอื สากคายตามก่งิ ออ น กา นใบ แผน ใบ ชอดอกและ
สว นออน ๆ มีขนไหมสนี า้ํ ตาลแดง ใบเดยี่ ว เรียงสลับระนาบเดยี ว ผล (จุดเดน) ใบรูปไขก ลบั -แกมขอบขนาน ยาว 9-17 ซม. ขอบใบ
รูปขอบขนาน ยาว 10-18 ซม. แผน ใบหนา ดานลางมีตอมเหน็ จกั ฟนเล่อื ย ปลายใบมน-ตัดและหยกั เปนตงิ่ แหลม มีเสน แขนงใบ
ชัดเจน 1 คู ใกลโ คนใบ (จุดเดน) เสนกลางใบดา นบนแผนใบเปน ออกจากโคนใบ 1 คู ชอ ดอกยาว 3-15 ซม. ดอกสเี หลืองครมี มี
รอ ง ดอกแยกเพศตางตน กลบี เล้ยี งและกลีบดอกมอี ยา งละ 4-5 กลบี ดอก 5 กลีบ ผลรูปรกี วาง-แกมไขก ลับ ยาว 1-1.5 ซม. ผล
กลีบ ผลรปู ทรงกลม ปลายมน/ปา น ผลออ นมีขนคลายเสน ไหม สกุ สีดาํ เนอ้ื รสเปรีย้ วอมหวานทานได, พบตามปา เส่ือมโทรม ชาย
หนาแนน ปลายกลบี เล้ียงโคง ออกเลก็ นอ ย หมุ ทข่ี ่ัวผล 1/3 สวน, ปา และปา เบญจพรรณ ทว่ั ทุกภาค
พบตามปา ดิบแลง และปา ดิบช้ืน สรรพคุณ
สรรพคุณ • เปลอื ก : สมานแผลท้งั ภายนอกและภายใน (N1)
• แกนหรอื ราก : เปน ยาเย็น ชว ยลดไข ตัวรอ น (E2) • เน้ือไม : บาํ รุงนํ้านม (NE3)
• แกน และราก : บํารงุ กาํ ลงั ยาอายุวัฒนะ รกั ษาตกขาว (E2)

334
สรรพคณุ
• แกน : บํารุงกาํ ลงั (N1)
• ดอก : ใชผ สมเปนยาแกไข ทาํ ยาหอมแกล ม บํารุงหัวใจ;
เปลอื กตน : มรี สฝาดสมาน ตมนา้ํ ดมื่ แกอาการทองรวง ทอ ง
เดนิ แกล ําไสอ กั เสบได แผลในลําไส หรือใชช าํ ระลา งบาดแผล
หรอื เปนเปลือกไมที่ใชก ินคกู ับหมาก (R63)

พลบั พลา
• ใบ : แกไข ชว ยสมานแผล
• ตํารบั ยาอยูไฟหลังคลอด : ชว ยขบั นํา้ คาวปลา มดลูกเขาอูเรว็
เลือดลมไหลเวียนดี (S1-45)

พะยอม พะยอม
ชื่อทอ งถิ่น : พะยอม (ตรงั , พษิ ณุโลก) พะวา
ชอ่ื วิทยาศาสตร : Shorea roxburghii G. Don ช่ือทองถนิ่ : พะวา (พษิ ณุโลก)
ชื่อวงศ : DIPTEROCARPACEAE ชื่อวทิ ยาศาสตร : Garcinia speciosa Wall.
ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถึง 40 ม. เปลอื กแตกเปนรอ งลกึ ชอ่ื วงศ : CLUSIACEAE
ตามยาว ตามสวนออน ๆ และชอ ดอกมีขนหนานุมคลา ยกํามะหย่ี ลกั ษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลอื กแตกสะเกด็ เล็กและบาง
ใบเดีย่ ว เรยี งสลับ รูปไขแกมขอบขนาน ยาว 8-15 ซม. โคนใบ มีนํ้ายางสีเหลืองขนุ แตกก่ิงตงั้ ฉากกบั ลาํ ตน ตนแยกเพศ ใบเด่ียว
มน กลบี เลี้ยงและกลีบดอก อยา งละ 5 กลีบ กลบี ดอกสีขาว-ครมี เรียงตรงขา ม รปู รกี วาง-รแี กมขอบขนาน ยาว 11-30 ซม. เสน
ดอกตูมยาว 1.5-2 ซม. โคนดอกปอ งทรงหมอ ดนิ ปลายกลีบบิด แขนงใบจาํ นวนมาก ปลายเสนวงิ่ ไปจรดเสนขอบในใกลข อบใบ
เกลยี ว มกี ลิ่นหอม ผลมปี กยาว 3 ปก รปู แถบ ยาว 6-10 ซม. เสน กลางใบดานบนแผนใบนนู ชดั เจน เนือ้ ใบหนา เรยี บและ
และปกส้นั กวา 2 ปก เมล็ดรปู ไข ยาว 1-1.3 ซม. โคนผลเรียว เกลีย้ ง ผลทรงกลม กวาง 3-5 ซม. ปลายผลกลม-เปนจกุ นนู เล็ก
เปน ติ่งแหลม, พบตามปาผลดั ใบและปาดงดบิ ทีเ่ ปนดินปนทราย นอ ย สุกสีแดง มนี วลขาว ข่วั ผลมีกลบี เลย้ี งสีเขยี ว 4 กลบี ตดิ ทน
หรือดนิ ลูกรัง ทัว่ ประเทศ คลา ยผลมังคดุ เนอื้ หมุ เมล็ดสขี าวขุนรสเปรยี้ วทานได

335

สรรพคุณ พังคี
• เนอ้ื ไม : รักษาฝห นองในลําคอ และในชอ งปาก (N1) พังแหรใหญ่
• ดอก : ตม นา้ํ ดมื่ ชว ยเจรญิ อาหาร รักษาลมและโลหิตพิการ ชวย ชอ่ื ทอ งถน่ิ : พังแหร (ตรงั )
ลดไข; เปลอื กและใบ : ตม นํ้าดมื่ ชวยลดลดไข หรอื เปนยาฝาด ชือ่ วิทยาศาสตร : Trema orientalis (L.) Blume
สมาน ชว ยรกั ษาแผลในปาก (R64) ช่อื วงศ : CANNABACEAE
พังคี ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถงึ 20 ม. ตามสว นตาง ๆ มขี นสน้ั สาก
ชือ่ ทอ งถ่ิน : พงั คี (อุดรธาน)ี คาย ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ไข- ใบหอก ยาว 8-16 ซม. ปลาย
ชื่อวิทยาศาสตร : Croton crassifolius Geiseler แหลมถงึ เรยี วแหลม มีเสนแขนงใบออกจากโคนใบ 1 คู โคนรปู
ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE หัวใจและเบย้ี ว ขอบจกั ฟน เลื่อยถ่ี แผน ใบดา นบนมีขนสาก ดา น
ลักษณะเดน : ไมลม ลุกก่ึงไมพ ุม สูงไดถึง 1 ม. ตามสวนตา ง ๆ มี ลางมขี นยาวและขนสนั้ นุมสีเทาเงนิ หนาแนน (จดุ เดน) ชอ ดอก
ขนนุม -สากคายหนาแนน สีนา้ํ ตาลทอง ใบเด่ยี ว เรียงเวียน รูป กระจกุ สัน้ ๆ ตามซอกใบ ดอกขนาดเล็กมากสขี าวอมเขยี ว ผล
รี-รูปไข ยาว 5-10 ซม. ขอบใบเรยี บ-จักฟนเล่ือย โคนใบมน-เวา ทรงกลม กวา ง 3-5 มม. สุกสดี าํ อมมวง, พบตามพ้นื ทีร่ กรางวาง
และมีตอ ม 1-2 คู มเี สนแขนงใบออกจากโคน 1 คู แผนใบดาน เปลา ชายปาเบญจพรรณและปา ดงดิบท่ัวประเทศ เปน ไมเบกิ นํา
บนมีรอยกดตามแนวเสนใบ กา นใบยาวถงึ 6 ซม. ชอดอกออกที่ โตเรว็ แตปกติอายุไมเ กนิ 30 ปกจ็ ะหักลม
ปลายกิง่ ตงั้ ข้ึน สูง 5-8 ซม. ดอกสขี าวครีม ดอกแยกเพศ ผลทรง
กลม กวา ง 1 ซม. มี 3 พู เมอื่ แกแหง แตก 3 ซกี , ขนึ้ ตามท่ีโลง
ชายปาผลัดใบและปาดบิ แลง บรเิ วณพื้นทด่ี ินปนทราย
สรรพคุณ
• เปลือก : ตําเปน ยาพอกแผลสด สมานแผล ตม นาํ้ ดมื่ เปนยา
บํารุงกาํ ลงั และแกท อ งเดิน (R18)
• ราก : แกป วดทอ ง ลําไสอ ักเสบ แกท องอดื จุกเสยี ดแนนทอง
(NE3)

336

สรรพคณุ
• ใบ : ชว ยขับลม แกทอ งอดื ทองเฟอ ยาอายุวัฒนะ (S2)
• ตาํ รบั ยาขับน่วิ ในถงุ นํ้าดี : รกั ษานิว่ ในถุงนาํ้ ดี (S2-11)
• ตาํ รบั ยาโรคดซี า น : รกั ษาโรคดซี าน (S3-52)

สรรพคุณ พันจาํ
• แกน และราก : แกร อนใน; เปลอื กตน เนื้อไม กิ่ง หรอื ใบ : ช่ือทองถน่ิ : ซี (อดุ รธานี), พนั จาํ (สระแกว )
บรรเทาอาการปวดกลามเน้ือและกระดกู ปวดฟน ; ผลและดอก ชื่อวิทยาศาสตร : Vatica odorata (Griff.) Symington
: รกั ษาหลอดลมอักเสบ ปอดบวม เย่อื หุม ปอดอักเสบ (R65) ชอื่ วงศ : DIPTEROCARPACEAE
พังโหม ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 25 ม. เปลือกเรียบ-แตกสะเกด็ ตาม
ชือ่ ทอ งถิน่ : พาโหม ยา นพาโหม กระพงั โหม (ตรงั ) ยาว ตามแผลมชี ันสีเหลืองอาํ พนั ตามสว นออน ๆ และกานใบมี
ช่อื วิทยาศาสตร : Paederia foetida L. ขุยหรอื ขนสสี นิมหนาแนน ใบเดี่ยว รปู รี รูปขอบขนาน-รูปไขก ลบั
ชื่อวงศ : RUBIACEAE ยาว 5.5-17 ซม. ชอดอกยาว 5-8 ซม. กลีบเลีย้ งและกลีบดอก
ลักษณะเดน : ไมเ ถาลม ลุก ยาวถึง 6 ม. มีรากสะสมอาหารใตด ิน อยา งละ 5 กลบี กลบี ดอกสีขาว รูปหอกกลบั ยาว 1-1.4 ซม. มี
ตามก่งิ ออ น กา นใบและแผนใบเกล้ยี ง-มขี นประปราย ใบเดย่ี ว กล่นิ หอม ผลมปี กยาว 2 ปก ยาว 5-7 ซม. โคนปกหุมเมล็ดทรง
เรยี งตรงขา ม รปู ไข-ไขก วาง ยาว 5-10 ซม. โคนใบมน-เวา แผน กลมประมาณคร่ึงเมลด็ เมล็ดกวา ง 1 ซม. ปก ผลออนสีแดง, พบ
ใบเกลยี้ ง (จดุ ตางจากหญา ตดหมาใบเลก็ Pae_lin_pil) ขยีใ้ บมี ตามปา ดงดบิ แลง หรอื ปา ดงดบิ ชนื้ จะพบตามทล่ี าดชนั ทว่ั ประเทศ
กลิน่ เหมน็ ดอกเปน หลอดยาว 1-1.5 ซม. ดานนอกมีขนสขี าว
หนาแนน ดา นในสแี ดงเขม ปลายแยก 5 แฉก สขี าว ผลรปู กลม
แบนดา นขางเล็กนอ ย กวา ง 7-10 มม., ใชน้ําค้นั จากใบหรอื หวั
ผสมตาํ ผสมกับแปง ขา วเกรียบวา ว เม่อื ปง ทําใหพ องฟู

รากพังโหม สรรพคุณ
• แกน ราก และใบ : บํารงุ เลือด; ดอก : มกี ล่ินหอม ใชปรงุ เปน
ยาหอม บํารงุ หัวใจ (E2)
• ตาํ รับยาแกไ อ : แกไอ (NE2-167)

337

พาโหมต้น เปนเนื้อไมทมี่ เี ช้ือราลง ชวยบาํ รงุ เลอื ด บํารุงหัวใจ-ปอด และ
ชอื่ ทอ งถิน่ : พาโหมตน (ตรงั ) บํารงุ ครรภ (S1,S2,S3)
ชื่อวิทยาศาสตร : Saprosma brunnea Craib • ตํารับยาไขทบั ระดู : แกไขทบั ระดู ระดูผาไข แกพ ิษโลหิตระดู
ชือ่ วงศ : RUBIACEAE แกรอนใน แกคลุมคล่ัง (E1-06)
ลกั ษณะเดน : ไมพ ุม สูงถึง 2 ม. ตามก่งิ กา นใบ เสนแขนงใบ • ตํารบั ยารักษาฟนและเหงือก : รกั ษาฟน รากฟน และเหงอื ก
ดานลาง และกลบี เล้ียง มขี นส้ันหนานุม ท่ขี อ มหี ใู บเปน เสน ใหแข็งแรง (S1-09)
จาํ นวนมาก ยาวถงึ 5 มม. ใบเดีย่ ว เรียงตรงขาม รูปรี ยาว 6-18 • ตาํ รบั ยาเกสรทง้ั 5 หรอื พิกดั เกสรท้งั หา : ชวยบํารงุ หวั ใจ แก
ซม. ปลายใบเรยี วแหลม ขย้ใี บมีกล่นิ เหมน็ คลา ยใบตนตดหมา/ ลมวงิ เวยี น บาํ รุงครรภ (S1-14)
พาโหม (Paederia spp.) กานใบยาว 5-15 มม. กลีบเลย้ี งเชือ่ ม • ตาํ รบั ยาแกไ ขต วั รอน : แกไ ขต ัวรอ น ปวดหัว ถอนพษิ ไข ไข
ติดกนั ปลายแยก 5 แฉก หวัด ไขปอดบวม (S2-01)
สรรพคณุ • ตาํ รับยารกั ษาแผลเบาหวาน : รักษาแผลท่ีเกิดจากโรคเบา
• ตาํ รบั ยาแกป วดเมอ่ื ยกลา มเนือ้ -เสน เอน็ /บํารงุ กําลงั : แกปวด หวาน (S2-23)
เมอ่ื ยกลามเนื้อ-เสนเอ็น บํารงุ กําลงั (S2-61) • ตาํ รบั ยาโรคอมั พฤกษ-อัมพาต : รักษาอมั พฤกษ-อัมพาต
(S2-33)
• ตาํ รับยาชะลา งของเสียในเลือด : ชวยชะลางของเสยี ในเลือด
ทาํ ใหเ ลือดหมนุ เวียนดี (S2-35)
• ตาํ รบั ยาไขกําเดาใหญ : แกไ ขก าํ เดาใหญ (S2-47)
• ตาํ รับยาบาํ รุงเลอื ด/หวั ใจ/รางกาย : บาํ รงุ เลอื ด ดูมเี ลือดฝาด
บาํ รุงหัวใจ บาํ รุงรางกายทั้งชาย-หญิง แกอาการซูบผอม
(S2-51)
• ตํารับยาบํารงุ โลหิตระดู : บํารุงโลหิตระดู (S2-56)
• ตาํ รบั ยาหอมนวโกฐ : แกค ลืน่ เหยี นอาเจียน วิงเวียน ลมจุก
แนนในอก แกล มปลายไข แกอ าการสะบดั รอนสะบดั หนาว

พิกลุ
ช่อื ทอ งถิ่น : พกิ ุล (พทั ลุง, ตรัง, สระแกว)
ชอื่ วิทยาศาสตร : Mimusops elengi L.
ชอ่ื วงศ : SAPOTACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน ไมผลัดใบ สงู 8-15 ม. เปลือกเรียบ-แตก
เปน สะเก็ดตามแนวยาว เม่ือตดั ก่ิงออ นหรอื สับเปลือกจะมนี ํ้ายาง
สีขาวขนุ ตามสวนออน ๆ และดอกตมู มขี นสัน้ สสี นิม ใบเดี่ยว
เรยี งเวียน รูปรี ยาว 6-12 ซม. โคนใบมน ปลายใบแหลมหรือ
หยกั เปน ตง่ิ สนั้ เสน แขนงใบจาํ นวนมาก กา นใบยาว 1-2 ซม.
ดอกออกกระจกุ กลบี เลย้ี งมี 8 กลบี กลีบดอกสขี าวอมเหลือง มี
16-24 แฉก โคนเชื่อมติดกนั มกี ลิน่ หอม ผลทรงรีกวาง ยาว
2.5-3.5 ซม. ปลายแหลม-มน สกุ สสี ม -แดง รสหวานปนฝาด ทาน
ได, เปนพชื หายากในธรรมชาติ พบตามปาดงดิบตดิ ปา ชายเลน
แตส ว นใหญมักจะปลูกตามบา นเรือนและวัด
สรรพคุณ
• ดอก : แกไ ข แกร อ นใน แกเ จบ็ คอ แกอ อ นเพลยี ชว ยบาํ รงุ หวั ใจ
จัดอยใู นพกิ ัดยาเกสรทั้ง5; ผลดิบและเปลอื กตน ; รสฝาดสมาน
ชว ยคุมธาตุ แกทอ งเสยี ชว ยรักษาโรคเหงือก-ฟน ; ขอนดอก; ดอกพิกุลแหง

338

ขอนดอกไมพิกุล สรรพคณุ
หรือครน่ั เนอ้ื ครัน่ ตวั รอ นวูบวาบเหมอื นจะเปน ไข บาํ รุง • ทั้ง 5 : มสี รรพคณุ คลายพิกุล (Mimusops elengi) สามารถใช
ประสาท (S3-01) แทนกันได (S2)
• ตาํ รับยาหอมอินทจกั ร : แกค ลน่ื เหยี นอาเจียน หนามืดจะเปน • ตํารับยารักษาฟน และเหงือก : รักษาฟน รากฟน และเหงอื ก
ลม ลมจกุ เสียดแนนหนา อก แนน ทอง ทองอืด อาหารไมยอ ย ใหแ ขง็ แรง (S1-09)
ปรับระบบการหมุนเวียนเลือดใหดี ชว ยบาํ รุงหัวใจ (S3-04) • ตาํ รบั ยาเกสรทงั้ 5 : หรือ พิกัดเกสรท้งั หา : ชวยบํารุงหัวใจ
• ตํารับยาเทพมงคล : แกไ ขต วั รอ น ถอนพิษไข ไขกาฬ, แก แกลมวิงเวียน บาํ รุงครรภ (S1-14)
อาการชกั -ลิ้นกระดา งคางแขง็ -แนนงิ่ หนาเปลย่ี นส-ี มอี าการ • ตาํ รบั ยาซอมแซม/เสริมสรา งเสนเอน็ พกิ าร : ชว ยซอ มแซม
มึน-กระหายนา้ํ หอบพัก, แกโรคหละ-โรคละออง-โรคซางในเดก็ และเสรมิ สรา งเสน เอน็ ทพ่ี กิ าร (S2-53)
(S3-11)
• ตาํ รบั ยาอทุ ยั โอสถ : แกไ ขตัวรอ น แกร อนในกระหายน้ํา แก
ออ นเพลยี ละเห่ยี ใจ เพิม่ ความสดชนื่ บาํ รุงหัวใจ (S3-22)
• ตาํ รับยาแกไขตัวรอ น : แกไ ขตัวรอน (S3-23)
• ตาํ รบั ยาหอม (สูตรพ้ืนบาน) : แกเปน ลม วงิ เวียนศีรษะ หนา
มดื ตาลาย (S3-40)
• ตาํ รบั ยาแกทอ งรวง-ทอ งเสีย-บิด : แกทอ งรวง-ทองเสยี แกบิด
ชว ยคุมธาตุ (S3-43)
• ตํารบั ยาแกต นไข (ไขร ะยะแรก) : แกต นไข (ไขเบื้องตนหรือไข
ระยะแรก เชน ไขตวั รอ น ไขก าฬ ไขพ ษิ ไขกาํ เดา) (S3-44)

พกิ ลุ ปา จะแตกกงิ่ ยดื ยาว และมโี คนใบรปู ลิม่

พิกุลปา่ พุ ดทุ่ง
ชอื่ ทอ งถนิ่ : พกิ ุลปา (ตรงั ) ช่ือทองถนิ่ : หัสคุณเทศ (ตรงั )
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Palaquium impressinervium Ng ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Holarrhena curtisii King & Gamble
ชอื่ วงศ : SAPOTACEAE ชอ่ื วงศ : APOCYNACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตน ไมผ ลัดใบ สงู ถงึ 25 ม. เปลือกเรยี บ-แตก ลกั ษณะเดน : ไมพุม สงู ถงึ 2.5 ม. ทกุ สวนมนี ้าํ ยางสขี าวขุน ตาม
เปน สะเกด็ เม่อื ตดั กิ่งออ นจะมนี าํ้ ยางสีขาวขนุ ตามสว นออ น ๆ สวนตา ง ๆ มขี นส้ันหนานุม ใบเดย่ี ว เรยี งตรงขามต้งั ฉาก รูปรี-ไข
และดอกตมู มีขนสัน้ สสี นิม ใบเดี่ยว เรียงเวยี น รปู รี-ไขก ลับ ยาว กลับ ยาว 4-11 ซม. ปลายมน-กลมและมีติ่งแหลม-บมุ เนือ้ ใบ
6-12 ซม. เสนแขนงใบจํานวนมาก คลา ยพิกุล (Mim_ele) แตก หนา กา นใบยาวนอยกวา 3 มม. ชอดอกออกท่ีปลายก่ิง ยาว 2-5
ตางท่พี กิ ุลปาจะแตกก่ิงยืดยาว และแตกใบคอนขา งกระจกุ ท่ี ซม. กลบี ดอกสีขาว มี 5 กลบี ผลเปนฝกคู ตั้งขึน้ ยาวถงึ 30 ซม.
ปลายก่ิง (พิกลุ จะแตกกงิ่ เวียนรอบกระจายสม่ําเสมอ) โคนใบรปู เมล็ดมขี นสนั้ นุม , พบตามทุงโลง ชายปาผลดั ใบและปา ดงดบิ
ลิ่ม, พบตามปา ดงดบิ ชื้นในภาคใต ตามพน้ื ทดี่ ินปนทราย-ดนิ ลกู รัง ทวั่ ประเทศ

339
สรรพคณุ
• เปลือกและเนอ้ื ไม : รักษามดลกู พิการ มดลกู อกั เสบ; เมล็ด :
แกไอ แกห วดั (N1)
• ฝก ออ น ยอดออน และดอก : มีรสขม กินเปน ผกั ยาบํารุงธาตุ
ชวยใหเ จริญอาหาร (NE3)
• ตํารับยาจนั ทนล ลี า : แกไ ขทบั ระดู แกไ ข ตัวรอ น ไขเปล่ยี นฤดู
แกปวด ลดการอักเสบ (S2-16)
• ตํารับยาประสะกานพลู : แกป วดทองจากอาการจกุ เสียดแนน
ทองอดื ทองเฟอ อาหารไมยอย หรือธาตไุ มปกติ ชว ยขับลม
(S3-05)
• ตาํ รับยาเหลืองปด สมุทร : รักษาอาการทองเสยี ที่ไมมสี าเหตุ
จากการตดิ เชือ้ ไมมีไขแทรก อจุ จาระไมเปน มกู หรอื มีเลือดปน
(S3-14)
• ตํารับยาแกคลื่นเหียน-อาเจียน : แกค ลน่ื เหยี น อาเจยี น
(S3-42)

สรรพคุณ
• เปลอื กหรือราก : แกท องรวง (NE3)
• ตํารับยาแกท องอืด-ทองเฟอ : แกทองอดื ทองเฟอ ชวยขับลม
ในลําไส (S3-39)
• ตาํ รบั ยารักษามดลกู พกิ าร-อักเสบ/ขบั น้าํ คาวปลา : แกมดลูก
พิการ มดลกู อักเสบ ชว ยบาํ รงุ รักษามดลูก บํารุงสตรีหลังคลอด
ชว ยขับนาํ้ คาวปลา ขบั เลอื ดเสยี (S3-51)
เพกา
ชอ่ื ทองถ่ิน : เพกา (พษิ ณุโลก), ล้นิ ฟา (อดุ รธาน)ี
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Oroxylum indicum (L.) Benth. ex Kurz
ชื่อวงศ : BIGNONIACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 15 ม. เปลือกเรียบ ใบตรงขามตัง้ ฉาก
ใบประกอบแบบขนนก 2-4 ชน้ั ยาว 60-170 ซม. ใบยอ ยรปู
ไข- ขอบขนาน ยาว 5-13 ซม. เรียงตรงขา ม ปลายใบหยกั เปน ตง่ิ
ผิวใบเกลีย้ ง ชอดอกออกทีย่ อด ยาวไดถงึ 1.5 ม. กลบี ดอกรปู
แตร ปลายแยก 5 แฉก ๆ ดา นในสีขาวครีม โคนดอกดานในสีมว ง
แดง ผลเปนฝกแบนรปู แถบ ยาว 40-120 ซม. เมื่อแกแตก 2 ซกี
มีเมล็ดกลมแบนมีปก บางรอบรูปรี, พบตามชายปา ดงดบิ และปา
เบญจพรรณท่วั ประเทศ

บนขวา : ฝกออน

340

โพบาย ไพลนก

ชื่อทองถนิ่ : โพบาย (ตรงั ) ชอื่ ทอ งถิน่ : ไพลนก (สระแกว )
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Balakata baccata (Roxb.) Esser ชื่อวทิ ยาศาสตร : Zingiber gramineum Noronha ex Blume
ชื่อวงศ : EUPHORBIACEAE ชือ่ วงศ : ZINGIBERACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลือกแตกรอ งลายรา งแหตาม ลกั ษณะเดน : ไมล มลุก มเี หงาใตดิน ใบประกอบแบบขนนก ยาว
ยาว ตามสวนตา ง ๆ เกล้ียง และมนี ้าํ ยางสีขาวขนุ ใบเด่ียว เรียง ถึง 2 ม. ใบยอ ย 10-20 ซม. เรียงสลบั รปู ขอบขนาน-แถบ ยาว
เวียน รูปร-ี รูปขอบขนาน ยาว 8-22 ซม. โคนใบมตี อม 1 คู แผน ถึง 60 ซม. มีขนหนาแนน กานชอดอกสงู ถึง 60 ซม. ออกจาก
ใบดา นลางสเี ขียวนวล กา นใบสีแดง ยาว 5-10 ซม. ชอดอกสี เหงา ชอดอกมีใบประดับเรยี งซอ นกนั รูปกลม กวาง 6-8 ซม.
เขียวอมเหลือง ไมมีกลีบดอก ผลทรงกลม กวาง 1 ซม. มี 2-3 ปลายใบประดบั แหลมและบานออกมขี นนมุ หนาแนน ดอกสี
เมลด็ เหลือง เกลี้ยง

สรรพคุณ สรรพคุณ
• ใบ : แกไตพกิ าร ขับปส สาวะ (NE2) • เหงา : รกั ษาแผลในกระเพาะ-ลาํ ไส แกลําไสอ กั เสบ แกท อง
• ใบ : แกไอ; เหงาหรือลําตน : แกไข ขับปสสาวะ บํารุงกําลัง รวง แกบ ิด แกทองอืดทองเฟอ ชวยขับผายลมในลาํ ไส; หนอ
แกโรคกาฬบุตร แกไขกาฬ รกั ษาแผลในปากและคอ แกน ้าํ ลาย ออน : ทานเปน ผกั สดหรอื ลวก (E2)
เหนียว แกฝหัวควํ่า แกพิษฝดาษ แกพิษกําเดา รักษาโรคตา
แกซางเด็ก แกพิษไข แกปวดศีรษะ เปนยาอายุวัฒนะ แก
อาเจียน แกท อ งรวง (R9)
• ตํารับยารกั ษาฝห รอด/ฝอ กั เสบเร้ือรงั : รกั ษาฝอ ักเสบ ฝเรอ้ื รงั
ลดการขยายตัวของฝ (“ฝหรอด” เปนภาษาไทยใต คอื ฝท ีเ่ ปน
ตลอด มกี ารอกั เสบเร้ือรงั ) (S1-01)

341

แฟบน้าํ ม่วงเลอื ด
ช่ือทอ งถ่นิ : แควบ มะแควบ แควบนํ้า (ตรงั ) ชอื่ ทอ งถ่ิน : ลน้ิ ควาย (อดุ รธานี)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Hymenocardia punctata Wall. ex Lindl. ช่ือวิทยาศาสตร : Knema tenuinervia W. J.
ชือ่ วงศ : PHYLLANTHACEAE de Wilde subsp. setosa W. J. de Wilde
ลกั ษณะเดน : ไมพมุ สูงถึง 7 ม. ตามปลายกงิ่ และกา นใบมีขนส้นั ชือ่ วงศ : MYRISTICACEAE
ใบเด่ียว เรยี งเวยี น รปู รี ยาว 4-7 ซม. แผนใบดา นลา งมเี กลด็ เลก็ ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 30 ม. เปลอื กแตกสะเก็ดแผน บาง
สีเหลือง ดอกแยกเพศตางตน ชอ ดอกเพศผูส แี ดง ดอกเพศเมยี มี เปลือกในมนี ํ้ายางสแี ดงใส ยอดออ นมขี นสสี นมิ กิ่งมีเปลือกแตก
ยอดเกสร 2 อัน สีแดง ผลแบนมี 2 พู รปู รี กวา ง 2.5-3 ซม. ผล เปน แผน บาง ใบเดยี่ ว เรียงสลับ รูปขอบขนานแกมหอกกลับ ยาว
ออนรสเปรยี้ ว ทานได, พบตามทรี่ าบลุมใกลแหลงนํา้ หรอื ปาบงุ 30-40 ซม. โคนใบเวา คลา ยติง่ หู แผน ใบดา นลา งสเี ขียวนวล เสน
ปาทามทว่ั ประเทศ แขนงใบนูน เนอื้ ใบหนาและเกล้ียง ผลรปู รี ยาว 3.5-5 ซม. ผิวมี
สรรพคุณ ขนปกุ ปุยสสี นมิ หนาแนน เมื่อแกแตกอา 2 ซีก เน้ือหุมเมลด็ สีแดง
• ตาํ รับยาแกก ษัยไตพกิ าร : ท้งั 5 ใช แกก ระษยั ไตพิการ บํารงุ สรรพคุณ
ไต, ชวยขบั ปสสาวะ (S2-09) • เปลอื ก : บาํ รงุ กําลงั สมานแผลในปาก (NE2)

บน : ดอกเพศเมยี , กลาง : ผลออน, ลาง : เน้อื ไม

342

มะกล่ําต้น เปนเสน ขอบในใกลข อบใบ ผิวใบเกลีย้ ง กานใบยอ ยยาวนอ ยกวา
ช่อื ทอ งถนิ่ : มะกลํ่าตน ไพ (ตรัง), มะกลาํ่ ตาชา ง 5 มม. ผลรปู รีกวาง ยาว 5-7 ซม. ผิวเรยี บเกลยี้ ง มชี อ งอากาศสี
(พษิ ณุโลก) ขาว มีเมล็ดเดยี วเนอื้ แขง็ , พบตามปาผลัดใบและปา ดงดิบทัว่
ชื่อวิทยาศาสตร : Adenanthera pavonina L. ประเทศ
ชื่อวงศ : FABACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมตน สูงถึง 20 ม. ตามสวนออน ๆ มีขนส้ัน
ใบประกอบขนนก 2 ช้นั ใบประกอบยอย 3-4 คใู บยอยรูป
ไข- ขอบขนาน ยาว 2–3 ซม. เรยี งสลับขางละ 4-7 ใบ แผนใบ
ดา นลา งมขี นสน้ั ประปราย ชอ ดอกคลา ยหางกระรอกสขี าว-เหลอื ง
ครีม ยาว 10–20 ซม. ผลแบบฝกแบนและโคง เลก็ นอย กวา ง 1.5
ซม. ยาว 10–20 ซม. ฝก แกแ หงแตก 2 ซกี เปลือกมว น เมล็ดสี
แดงมันเงา กลมแบน กวาง 8 มม., พบตามปา เบญจพรรณและ
ปาดงดิบแลง ท่ัวประเทศ

สรรพคุณ สรรพคุณ
• เมลด็ แก : แกไ ข (N1) • เปลือก ใบ ดอก ผล และราก : แกพิษฝ พิษงู แกล ําไสพกิ าร
• ตาํ รับยาไขเลอื ดออก : รกั ษาไขเลอื ดออก ซ่งึ มีอาการรอนในสงู แกแผลเนา ใน แกแ ผลเรอื้ รัง แกฝ เ ปอ ยพัง แกฟ กช้ําบวม แก
ปวดเมือ่ ยตามรางกาย ปวดศีรษะ สะทานรอ น-หนาว (S2-43) โรคผวิ หนัง แกล มพิษผ่นื คนั โรคเรอ้ื นเรือ้ รงั เปนยาอายวุ ฒั นะ
มะกอก บาํ รงุ เนอื้ หนังเสน เอ็นใหส มบรู ณ แกไ อ แกคดุ ทะราด บํารุงธาตุ
ชื่อทองถ่นิ : มะกอกพราน มะกอกปา (พิษณโุ ลก), แกต ัวพยาธิ (R6, R19)
หมากกอก (อดุ รธาน)ี • เมลด็ : แกอ าเจยี น; เปลอื ก : ชว ยสมานแผลภายใน (N1)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Spondias pinnata (L. f.) Kurz • ผลสุก : รสเปรี้ยวอมหวานและฝาดเปน ผลไมจม้ิ กบั เกลือ หรือ
ชอื่ วงศ : ANACARDIACEAE ปรงุ รสอาหาร แกเลือดออกตามไรฟน แกก ระหายนํา้ ชมุ คอ
ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สงู ถงึ 30 ม. เปลอื กเรยี บ-ปริแตก (NE3)
ตามแนวยาว ยอดออนเกลย้ี งมรี สเปรี้ยวและมีกลิน่ หอม ใบ • ตํารับยามหานิลแทงทอง : แกไ ขต วั รอน ไขห ัด ไขอ ีสุกอใี ส แก
ประกอบขนนกปลายคี่ ใบยอ ย 4-5 คู เรยี งตรงขาม รูปร-ี ขอบ รอนในกระหายน้าํ แกป ากเปอ ยเพราะพิษรอ นหรือรอนใน
ขนาน ยาว 6-15 ซม. เสนแขนงใบจํานวนมาก ปลายเสน จรดกนั (S3-12)
มะกอกเกลือ้ น
ชื่อทอ งถ่นิ : มะเกิ้ม (พษิ ณุโลก), มะเลิ่ม
(พษิ ณุโลก), เลือ่ ม หมากเลอ่ื ม (อุดรธานี)
ช่ือวทิ ยาศาสตร : Canarium subulatum Guillamin
ชือ่ วงศ : BURSERACEAE
ลักษณะเดน : ไมตนผลดั ใบ สงู ถึง 30 ม. เปลอื กแตกสะเกด็
สเ่ี หล่ียมบาง-หนา เมือ่ ถากเปลือกทิ้งไวจ ะมนี ํ้ายางสดี าํ ยอดมีหู
ใบและขนสน้ั ใบประกอบขนนกปลายคี่ ใบยอ ย 3-5 คู รปู
ไข-ขอบขนาน ยาว 7-15 ซม. ขอบใบหยักมน-จักฟน เลือ่ ย แผน
ใบเกล้ยี ง-มขี น ใบกอนรวงสีสม -แดง ผลรูปไข- แกมขอบขนาน
ยาว 3-5.5 ซม. ตามแนวยาวมี 3 เหล่ียมมนเล็กนอ ย เมลด็ เดยี่ ว
เน้อื แข็ง

343
มะกอ่ งข้าว
ชื่อทองถิน่ : ครอบจกั รวาล (สระแกว )
ชือ่ วทิ ยาศาสตร : Abutilon indicum (L.) Sweet
ช่อื วงศ : MALVACEAE
ลักษณะเดน : ไมพ ุม สงู ถงึ 3 ม. ตามกิ่งออนและแผน ใบมีขน
ละเอียดนุมหนาแนนสขี าว ใบเด่ยี ว เรียงเวยี น รูปหวั ใจ-ไขก วา ง
ยาว 3-12 ซม. โคนใบเวา ลกึ ขอบใบจกั ฟน เลอ่ื ย ปลายใบเรยี ว
แหลม ดอกออกเด่ยี ว ๆ ตามซอกใบ กานดอกยาวถึง 7 ซม. กลบี
ดอก 5 กลีบ สีเหลอื ง บานกวาง 3 ซม. ผลรปู ทรงกระบอกสัน้
กวาง 1.5-2 ซม. สงู 1.5 ซม. มี 15-20 แฉก แตล ะแฉกมจี ะงอย
สั้นทป่ี ลาย ผลปกคลมุ ดวยขนแข็งหนาแนน
สรรพคณุ
• ท้งั 5 : ยาอายวุ ัฒนะ แกไข แกป วดเม่ือย (E2)
• ตาํ รบั ยาขับนว่ิ ในไต-ทางเดินปสสาวะ : ชว ยขบั นว่ิ ในไต และ
ทางเดนิ ปสสาวะ ชวยลางไต รกั ษาทางเดนิ ปส สาวะอกั เสบ
(S2-14)

สรรพคณุ
• เนือ้ ไม : แกโรคซาง (NE3)
• ตํารับยาแกป วดเสนเอน็ /บํารงุ เสน เอน็ : แกปวดเสน เอ็น
บาํ รงุ เสนเอ็น (N1-256)
• ตาํ รับยาโรคซาง : แกโ รคซางในเดก็ (NE3-009)

ผลแหง ของมะกองขาว

344

มะกา สรรพคณุ
ชือ่ ทองถิ่น : มะกา (พทั ลงุ , ตรัง, พิษณโุ ลก) • ใบ : ตม ในน้าํ สะอาด ดม่ื เปน ยาระบายออ น ๆ (R38)
ชอื่ วิทยาศาสตร : Bridelia ovata Decne. • ตาํ รับยาขับเสมหะ : ชว ยขับเสมหะในอกและลําคอ (S2-05)
ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE • ตาํ รบั ยาแกก ษัยไตพกิ าร : แกกระษยั ไตพิการ บํารุงไต, ชวย
ลักษณะเดน : ไมต นกึง่ รอเลอื้ ย สงู ถึง 8 ม. เปลอื กแตกเปน ขบั ปสสาวะ (S2-09)
สะเก็ดขนาดเล็ก ตามสวนออ น ๆ มีขนส้ันประปราย-เกลีย้ ง ใบ • ตํารับยาวัยทอง : รกั ษาอาการวัยทอง รกั ษาเลือดลมใหเปน
เดย่ี ว เรยี งสลับ รูปไข- ไขกลับ ยาว 7-18 ซม. เสนแขนงใบขา งละ ปกติ (S2-25)
13-17 เสน ปลายเสนว่งิ ไปจรดเสน ขอบใบ แผน ใบดา นลา งสี • ตํารบั ยาปรบั ธาต/ุ ปวดเมอ่ื ย/ปวดขอ -เอ็น : ชว ยปรับธาตุ แก
เขียวนวล ผวิ เกลี้ยง กา นใบยาวถงึ 1 ซม. ดอกสีเหลอื งอมเขียว ปวดเมื่อย ปวดเขา-ขอ-เอน็ แกเอน็ พิการ (S2-26)
ออกเปนกระจกุ ตามซอกใบ กลบี ดอก 5 กลีบ ดอกบานกวา ง 7 • ตํารบั ยาแกป วดเมอื่ ยเสนเอ็น : แกปวดเม่อื ยตามเสน เอน็ เสน
มม. ผลรูปกลม กวาง 1 ซม. ปลายบุม ผลออ นสีเขียวมนี วล สุกสี เอ็นอักเสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ-อัมพาต (S2-31)
ดาํ , สว นใหญพบในปา เบญจพรรณท่วั ประเทศ • ตาํ รบั ยาแกป วดเม่อื ย/ชาตามปลายมอื -เทา : แกป วดเม่ือย
ตามรางกาย แกอาการชาตามปลายมอื ปลายเทา (S2-36)
• ตาํ รบั ยาลา งโรคกอ นการรกั ษาโรคระบบเสน เอ็น : ชว ยชําระ
ลางระบบภายในรางกายกอ นการรกั ษาโรคท่เี กี่ยวกับระบบเสน
เอน็ อมั พฤกษ อมั พาต (S2-55)
• ตาํ รับยาแกทองผกู : แกท องผูก ชวยระบายทอ ง (S3-37)
• ตาํ รบั ยาแกท องผูก/พรรดึก : แกอาการทองผกู หรือพรรดกึ
(อาการทองผกู รุนแรง มีอุจจาระเปนกอนกลมแขง็ ) (S3-41)
• ตํารับยาแกป ลายไข (ไขระยะปลาย) : แกปลายไข (ไขในระยะ
ปลาย : เปน ไขตวั รอ น ไขกาฬ ไขกาํ เดา มาแลวหลายวัน ชวย
ทําใหห ายไขเ ร็วข้นึ ชวยแกธาตุ คุมธาตุใหส มดลุ เปนยาระบาย
ออ น ๆ และชว ยใหเ จรญิ อาหาร) (S3-45)

มะกาเครือ
ช่ือทองถ่นิ : ดงเยน็ (อุดรธาน)ี , สา เหลา ซกุ โก
(สระแกว)
ชื่อวทิ ยาศาสตร : Bridelia stipularis (L.) Blume
ชอื่ วงศ : PHYLLANTHACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมพ มุ รอเลอ้ื ย สงู ถึง 8 ม. คลายกับมะกา
(Bri_ova) มีจดุ ตา งทีม่ ะกาเครอื เปนไมพ ุม รอเล้ือย ตามก่งิ ออน
ชอ ดอก กานใบ มขี นสน้ั หนาแนน สีสนิมหรือสีขาว และมีเน้ือใบ
คอ นขา งหนามากกวา, พบตามปาเบญจพรรณ
สรรพคุณ
• ทงั้ ตน : ตมใสเกลือ แกแมงกนิ ฟน; เปลอื ก : แกท อ งรว ง แก
ปวดฟน ชว ยใหฟนแข็งแรง แกไข แกบ ิด แกทองเสีย และแก
มะเร็ง; ยาง : แกปวดศรี ษะ; ราก : ใชร กั ษาแผล แกโรคคอตีบ
ปวดเสนประสาท และปวดเอว; ใบ : นาํ้ ตม แกโ รคบดิ (R3)
• แกน หรือราก : แกกระหายนํ้า ยาอายุวฒั นะ (E2)
• เถา : ชวยฟอกโลหติ แกบ ิด (NE3)
• ตํารบั ยาโรคกระเพาะ : รกั ษาโรคกระเพาะ (NE2-017)

345
สรรพคุณ
• ใบ : มีสรรพคณุ คลายกบั มะกา (Bri_ova) โดยในภาคใตจ ะหา
มะกาไดย าก จงึ ใชมะกาตนแทน (S2)
• ตํารบั ยาแกกษยั ไตพิการ : แกก ระษัย ไตพกิ าร บาํ รงุ ไต, ชว ย
ขบั ปสสาวะ (S2-09)
• ตํารบั ยาแกปวดเมอื่ ยเสน เอ็น : แกปวดเมื่อยตามเสนเอน็ เสน
เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอมั พฤกษ-อมั พาต (S2-31)

มะกาต้น
ชอ่ื ทองถน่ิ : มะกาตน (ตรัง)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Bridelia insulana Hance
ชื่อวงศ : PHYLLANTHACEAE
ลักษณะเดน : ไมตน สูงถงึ 20 ม. คลายมะกา (Bri_ova) ตางกนั
ทีม่ ะกาตน มเี ปลอื กเรียบ ตน อายุนอยพบหนามท่ีโคนตน ปลาย
เสนแขนงใบไมว ่ิงไปจรดเสน ขอบใบ (เหน็ ไดท ่ีแผน ใบดา นลา ง) ผล
รปู ร-ี ไข ปลายแหลม ยาว 1 ซม. ผลออ นสีเขียวแตมแดง-สีแดง
สกุ สแี ดงคล้ํา-สีนาํ้ ตาลดํา, พบขน้ึ ตามชายปา ดงดบิ ท่วั ประเทศ

หนามปรากฏตามโคนตนมะกาตน ที่มอี ายนุ อ ย

346

มะเกลอื สรรพคุณ
ชื่อทอ งถ่นิ : มะเกลือ (อดุ รธาน,ี พิษณุโลก) • ลาํ ตน หรอื ทุกสว น : มีรสขม ตม น้ําด่ืมเปนยาเจริญอาหาร ชว ย
ชอ่ื วทิ ยาศาสตร : Diospyros mollis Griff. ยอย บํารุงนา้ํ ดี แกดพี กิ าร บาํ รุงรางกาย ยาชูกําลัง ไมแกเร็ว
ช่อื วงศ : EBENACEAE แกมาเลเรีย แกไขต วั รอน เปนยาขับเหง่ือ ดับกระหาย แกรอ น
ลักษณะเดน : ไมต น สูงถงึ 30 ม. เปลือกแตกสะเก็ดขนาดเลก็ สี ในดีมาก แกอ หิวาตกโรค แกทอ งเสีย ไขจับสัน่ , นา้ํ ตมใชล างตา
เทาดาํ ตามสวนออน ๆ มีขนส้นั หนานมุ ใบเดยี่ ว เรยี งสลับ รปู ลา งแผล (R7)
ไข-ขอบขนาน ยาว 4-11 ซม. โคนใบมน-กลม ดอกแยกเพศ กลบี • ผลสดดบิ : ขับพยาธิ (NE3)
เล้ยี งและกลบี ดอกจาํ นวนอยา งละ 4 กลบี ดอกเพศผกู ลบี ดอกสี • ผลมะเกลอื สดโตเตม็ ท่แี ละเขยี วจัด จาํ นวนผลเทา อายุคน
สม รปู คนโท ยาว 1.2 ซม. ผลทรงกลม กวา ง 2-2.5 ซม. ขว่ั ผลมี ปวยแตไ มเ กิน 25 ผล ตําใสกะทิ คนั้ เอาแตนา้ํ กะทิ ชวยกลบรส
กลบี เลี้ยงติดคาง 4 กลีบ แตละกลบี ยาว 1 ซม. ปลายมนและพับ เฝอ น กรองเอาน้ํามาด่ืม ชวยถายพยาธิ (R40)
งอกลบั , พบตามปาเบญจพรรณและปาดิบแลงทวั่ ประเทศ

มะเกลอื เลอื ด
ชือ่ ทองถน่ิ : ตะแบกเลือด (พิษณโุ ลก), เปอ ยเลอื ด
(อดุ รธานี)
ชื่อวิทยาศาสตร : Terminalia mucronata Craib & Hutch.
ช่อื วงศ : COMBRETACEAE
ลกั ษณะเดน : ไมต นผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กลอ นลอกเปน
แผนบางและเปนแอง ตนื้ สีขาวคลา ยเปลอื กตน ตะแบก แตม ี
เปลือกในสีนา้ํ ตาลแดง ตามสว นออ น ๆ แผน ใบดานลา ง และผลมี
ขนส้ันสีสนิม ใบเด่ียว เรียงตรงขา ม-เกือบตรงขา ม รปู รี-ขอบ
ขนาน ยาว 10-22 ซม. ทปี่ ลายกา นใบตอ โคนใบมตี อ มนูน 1 คู
ชอ ดอกสีขาวครมี คลา ยหางกระรอก ยาว 9-15 ซม. ผลรูปรี-กลม
ยาว 3.5-5 ซม. มีปก บางรอบ บดิ เปนคลืน่ , พบตามปา
เบญจพรรณและปา เต็งรงั ทว่ั ประเทศ ยกเวนภาคใต
สรรพคุณ
• เปลอื ก : แกทองเดิน ทอ งเสยี สมานแผลภายนอก หรือแผล
ภายใน (N1)
• ตํารบั ยาแกบิด/ทองเสยี : แกบ ดิ ถา ยเปนมูกเลือด หรอื ทอง
เสีย (NE3-010)

347

ผลออนของมะเกลือเลือด • ตาํ รบั ยาแกห วัด/ไอ/เจ็บคอ/โรคหอบหืด : แกหวดั แกไ อ-เจบ็
มะขามปอ้ ม คอ แกห อบหืด (S2-06)
ช่อื ทอ งถน่ิ : มะขามปอ ม (อุดรธานี, พิษณโุ ลก) • ตาํ รับยาขบั เสมหะในลาํ คอ-อก/แกโรคหอบหืด : ชวยขับ
ช่อื วทิ ยาศาสตร : Phyllanthus emblica L. เสมหะในลาํ คอ-อก แกห อบหืด (S2-08)
ชอื่ วงศ : PHYLLANTHACEAE • ตาํ รับยาแกไ ขตวั รอน : แกไข ตัวรอน ไขเปลีย่ นฤดู (S2-17)
ลักษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 15 ม. เปลือกลอ นแผน บางเหลอื เปน • ตํารบั ยาโรคไมเกรน/วิงเวียนศีรษะ : แกโรคไมเกรน แกวงิ
แอง ตนื้ และมชี องอากาศจํานวนมาก ตามสว นออ น ๆ มขี นสั้น ใบ เวยี นศรี ษะ (S2-21)
เดีย่ ว เรยี งสลบั ระนาบเดียว แตละใบเรียงชดิ กนั ดคู ลา ยใบมะขาม • ตาํ รับยาแกปวดเมือ่ ยเสนเอ็น : แกปวดเม่อื ยตามเสน เอ็น เสน
รูปขอบขนาน ยาวถึง 2 ซม. ปลายกลม แผนใบดานลางสเี ขียว เอน็ อกั เสบ บรรเทาอาการอัมพฤกษ- อมั พาต (S2-31)
นวล กานใบยาวไมเกนิ 2 มม. ดอกสขี าว มกี ลีบเลย้ี ง 6 กลบี • ตาํ รบั ยาโรคอมั พฤกษ- อมั พาต : รักษาอัมพฤกษ-อมั พาต
บานกวาง 5 มม. ผลทรงกลม กวา ง 2-3 ซม. เหน็ เสน แบงแนวต้ัง (S2-33)
6 เสน ผลสุกสเี ขียวออนเน้ือใส เนื้อผลรสเปร้ยี วปนขมเฝอ น แต • ตาํ รบั ยาโรคความดนั โลหติ : ชว ยลดความดันโลหิตสงู (S2-39)
จะหวานชุม คอตามเมอื่ ดมื่ นํ้า • ตํารบั ยาลางโรคกอนการรักษาโรคระบบเสนเอ็น : ชวยชาํ ระ
สรรพคณุ ลางระบบภายในรา งกายกอ นการรกั ษาโรคทเี่ ก่ยี วกับระบบเสน
• เนือ้ ผลแก : แกห วัด แกไอ (N1) เอ็น อัมพฤกษ อัมพาต (S2-55)
• เน้อื ผลแก : แกไ อ มีฤทธิเ์ ปนยาระบาย (NE3) • ตํารบั ยาโรคหอบหืด : แกห อบหืด (S2-58)
• เนอ้ื ผลแก : ขับเสมหะ แกไ อ (S1) • ตาํ รับยาหอมนวโกฐ : แกค ลื่นเหยี นอาเจียน วิงเวียน ลมจกุ
• ตํารับยาตรีผลา : แกไ อ ทาํ ใหช ุมคอ แกไ ขห วัด (N1-139) แนนในอก แกล มปลายไข แกอาการสะบัดรอ นสะบัดหนาว
• ตํารับยาแกไ อ : แกไอ (N1-161) หรือคร่ันเนอ้ื คร่ันตัว รอนวบู วาบเหมอื นจะเปน ไข บํารงุ
ประสาท (S3-01)
• ตาํ รับยาตรีหอม : แกท องผูกในเดก็ ชวยระบายความรอน
ระบายพิษไข (S3-03)
• ตาํ รบั ยาอาํ มฤควาท/ี อมฤควาที : แกไอ ชวยขับเสมหะ
(S3-16)
• ตาํ รับยาแกทองผกู /พรรดกึ : แกอ าการทองผูก หรอื พรรดึก
(อาการทอ งผกู รุนแรง มอี จุ จาระเปน กอนกลมแข็ง) (S3-41)

348

มะคงั แดง มะค่าแต้
ช่อื ทองถนิ่ : มะคงั แดง (พษิ ณโุ ลก), มุยดอน ชือ่ ทองถ่นิ : มะคาแต (สระแกว, อดุ รธานี,
(อุดรธาน)ี พษิ ณโุ ลก)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Dioecrescis erythroclada (Kurz) Tirveng. ชื่อวทิ ยาศาสตร : Sindora siamensis Teijsm. ex Miq. var.
ชอื่ วงศ : RUBIACEAE siamensis
ลกั ษณะเดน : ไมพุม-ไมตนผลัดใบ สูงถึง 12 ม. เปลือกและก่งิ สี ชื่อวงศ : FABACEAE
แดงแตกสะเก็ดบางขนาดเลก็ และมีหนาม ตามสว นออ น ๆ สขี น ลกั ษณะเดน : ไมตนผลัดใบ สูงถงึ 30 ม. เปลือกเรยี บ-แตก
หนานุม ใบเดี่ยว ออกตรงขา มและเปนกระจุกปลายกงิ่ รูปไข สะเกด็ ตามสวนออน ๆ มีขนสั้นหนานมุ ใบประกอบแบบขนนก
กวา ง-ไขก ลบั ยาว 10-22 ซม. มีขนหนานุม กลบี เลี้ยงและกลบี ปลายคู ใบยอ ย 6-8 ใบ เรยี งตรงขาม รูปรี-ไขกลบั ยาว 6-15
ดอกอยา งละ 5 กลีบ กลีบดอกสเี ขียว ผลรูปรี ยาว 5-8 ซม. มีสนั ซม. ปลายกลม-เวา มีเสน ขอบใบนนู ชัด ชอ ดอกตัง้ ข้ึน ยาว
นนู 5 สนั ตามแนวตง้ั ปลายผลมีกลบี เลยี้ งติดอย,ู พบตามปาเตง็ 10-25 ซม. กลีบเล้ยี งมี 4 กลบี สีเขียวอมเหลอื ง กลบี ดอก 1
รังและปา เบญจพรรณ ท่ัวประเทศยกเวนภาคใต กลบี สีเหลอื งแกมสีแดง ผลแบบฝกแบน คอ นขางกลม กวา ง 5-8
สรรพคุณ ซม. ผวิ มีหนามแหลมคม และมีชันใสกลนิ่ หอมท่ีปลายหนาม มี
• ทง้ั ตน : ใชเขา ยาอายวุ ัฒนะ (N1) 1-3 เมล็ด, พบตามปา ผลัดใบและปา ดิบแลงทว่ั ประเทศ
• เปลอื ก : รกั ษาฝห นอง, แกน มะคังแดงผสมกบั แกน ตะลุมพกุ สรรพคณุ
ตม น้าํ ด่มื บาํ รงุ กําลัง (NE3) • เปลือก : แกโรคซาง แกไ ขอ ีสุกอใี ส (NE3)
• เปลอื ก : แกฟกช้ํา แกปวดบวม (E2)
• ตํารบั ยาแกตับแขง็ /ตบั ทรดุ : แกตบั แข็ง ตับทรดุ (N1-258)

ซาย : ผลออน, ขวา : เปลอื กลําตน

349

มะค่าโมง สรรพคุณ
ช่อื ทองถนิ่ : มะคาโมง (สระแกว , อดุ รธานี, • เปลือก : แกฟ กช้าํ แกปวดบวม (E2)
พษิ ณโุ ลก) • เปลือก : แกฟกซา้ํ แกป วด แกบ วม (NE3)
ชือ่ วิทยาศาสตร : Afzelia xylocarpa (Kurz) Craib • เมล็ด : บาํ รุงเสนเอ็น หรือเค้ยี วรวมกบั หมากพลู (N1)
ชื่อวงศ : FABACEAE • ตํารับยาแกต ับแขง็ /ตบั ทรดุ : แกตบั แข็ง ตบั ทรุด (N1-258)
ลกั ษณะเดน : ไมตน ผลดั ใบ สูงถงึ 30 ม. เปลอื กเรียบมีชอง • ตํารับยาโรคดซี าน : รักษาโรคดซี า น (NE3-044)
อากาศ-แตกเปน แผน สขี าวครีม ตามสวนออน ๆ มขี นส้ันนุมสี มะคําดคี วาย
ขาว ใบประกอบขนนกปลายคู มใี บยอย 6-8 ใบ เรยี งตรงขา ม รูป ชอื่ ทองถ่ิน : มะคาํ ดคี วาย มะซกั (พษิ ณุโลก)
ไข- ขอบขนาน ยาว 5-9 ซม. ปลายมน เวา ตนื้ แผนใบดานลา งมี ชอ่ื วิทยาศาสตร : Sapindus rarak DC.
เขยี วนวล ชอ ดอกตัง้ ขึ้น ยาวถงึ 20 ซม. กลีบเลีย้ งสเี ขยี ว 4 กลีบ ช่ือวงศ : SAPINDACEAE
กลีบดอก 1 กลบี สีชมพอู มแดง ผลแบบฝกแบน รปู ขอบขนาน ลกั ษณะเดน : ไมตน สงู ถึง 30 ม. ใบประกอบแบบขนนก ใบยอย
ยาว 15-20 ซม. หนา 4 ซม. เปลอื กหนา ฝก แกแ ตก 2 ซกี เมล็ด 4-10 คู เรยี งเกทอบตรงขา ม-สลับ รปู ไข-ใบหอกแกมโคง ยาว
รปู รสี ดี าํ มีข้ัวเมล็ดสเี หลืองครีม, พบตามปา เบญจพรรณและ 5-12 ซม. โคนใบเบ้ยี วเล็กนอ ย ปลายใบเรียวแหลม แผน ใบดาน
ปาดิบแลง ทกุ ภาค ยกเวนภาคใต ลางเกลยี้ ง เสน แขนงใบบาง มีแตละขาง 13-20 เสน กา นใบยอ ย
ยาวไมเกิน 5 มม. บวมพอง ผลออกเปน ชอตั้งขึน้ ทรงกลม กวาง
3 ซม. โคนผลมอี ีก 2 ผลยอ ยมีขนาดเล็กมากกวาคร่ึงหนึง่ ผลสุก
เน้ือใสสเี หลืองอมนํ้าตาล ตกี บั นา้ํ ใหเกิดฟองใชซ ักลา งเสือ้ ผา อาบ
น้าํ สระผมแทนสบู แชมพไู ด
สรรพคณุ
• เนอื้ ไมและเมลด็ : แกไขฤดหู นาว (แกไ ขส มั ปรชวร) (N1)